Proksim'um'a verk'o'jar'o: 1958
Kre'is la Esperant'a'n tekst'o'n: Edmond Privat
Tiu ĉi versi'o de “Federal'a Spert'o” est'as baz'it'a sur tekst'o en'ret'ig'it'a ĉe http://www.egalite.hu/konstitucio/federala%5Fsperto.pdf.
En 1942 aper'is versi'o de tiu ĉi tekst'o en la Franc'a (Tro'is expériences fédéralistes: États-Unis d'Amérique - Confédération suisse - Société des Nations, Neuchâtel, Baconnière, 1942). La esperant'a versi'o de 1958 est'as tamen tut'e re'verk'it'a kaj ĝis'dat'ig'it'a, kaj dev'as est'i rigard'at'a kiel original'a Esperant'a verk'o.
Ke la hom'ar'o est'as ankoraŭ tre infan'a, tio'n pruv'as la fakt'o, ke en ĝi'a viv'o nur mal'grand'a'n rol'o'n lud'as la spert'o. Anstataŭ lern'i el la pas'int'a'j mal'feliĉ'o'j por evit'i la sam'a'j'n erar'o'j'n cent'foj'e ripet'it'a'j'n, ĝi em'as forges'i tio'n, kio'n la pra'ul'o'j sufer'is, aŭ nur hered'i la tim'o'j'n kaj la blind'a'n rifuz'o'n ek'prov'i pli taŭg'a'n voj'o'n.
El la mal'sukces'o'j oni ĝeneral'e konklud'as al sen'util'a pesimism'o, dum ili hav'ig'as la plej efik'a'n instru'il'o'n pri erar'o'j far'it'a'j kaj evit'ebl'a'j. Tio est'as antaŭ ĉio konstat'ebl'a, kiam tem'as pri konstru'o de pac'o inter naci'o'j.
Tiu ekzamen'o de erar'o'j, kiu'n kon'as kaj aplik'as teknik'ist'o'j, kiam ili konstru'as nov'a'j'n maŝin'o'j'n, plej oft'e mank'as en la art'o de la hom'a'j rilat'o'j kaj special'e de la inter'popol'a'j klopod'o'j je komun'a organiz'o por evit'i milit'o'j'n. La teknik'o de pac'a kun'viv'ad'o ŝajn'as ne posed'i la sam'a'n valor'o'n, kiel la ceter'a'j teknik'a'j.
Mult'e pli da hom'o'j scienc'e klopod'as observ'i mal'taŭg'aĵ'o'j'n kaj serĉ'i pli'bon'ig'o'j'n al il'o'j mort'ig'a'j, ol far'i la sam'a'n labor'o'n sur la kamp'o de hom'a kun'viv'ad'o, malgraŭ la fakt'o, ke histori'o, soci'ologi'o kaj psikologi'o tamen posed'as metod'o'j'n por ek'stud'i la tem'o'n laŭ divers'a'j aspekt'o'j.
Ke la reg'ist'ar'o'j el'spez'as sum'o'j'n ne cent'obl'e, sed mil'obl'e pli grand'a'j'n por la teknik'o mort'ig'a, ol por la ali'a, tio est'as ja banal'aĵ'o, kiu'n oni konsider'as kvazaŭ normal'a.
En help'a mond'lingv'o, tut'e mal'e, mi juĝ'as normal'a kaj neces'a prov'et'o'n, eĉ modest'a'n, por interes'ig'i la publik'o'n al tiu ali'a teknik'o. Jen la kaŭz'o, kial mi decid'is verk'i en Esperant'o ĉi tiu'n stud'o'n, kiu'n mi jam prezent'is en franc'a lingv'o sub ali'a form'o, kaj pov'as nun pli'riĉ'ig'i per plu'a'j observ'aĵ'o'j.
Malgraŭ la nun'a rival'ec'o inter la grand'a'j potenc'o'j, la mond'o serĉ'as unu'ec'o'n. Eĉ intern'e de kontraŭ'a'j grup'o'j la tendenc'o al unu'iĝ'o sur baz'o federal'a pli kaj pli dis'vast'iĝ'as. La mal'nov'a kred'o, ke naci'o'j pov'as viv'i apart'e kaj sol'e kun absolut'a suveren'ec'o, ŝajn'as hodiaŭ plen'a iluzi'o.
Hieraŭ ŝajn'is ankoraŭ utopi'a ĉiu klopod'a por kre'i mond'reg'ist'ar'o'n. Hodiaŭ la rev'ul'o'j est'as tiu'j, kiu'j imag'as la daŭr'o'n de suveren'a'j ŝtat'o'j ebl'a long'e aŭ etern'e. Du mond'milit'o'j jam montr'is, al kia terur'o konduk'as la ekzist'o de sen'de'pend'a'j milit'a'j potenc'o'j, hav'ant'a'j la ebl'o'n uz'i teknik'o'n detru'i unu la ali'a'n, kaj hav'ant'a'j la pov'o'n decid'i amas'a'j'n buĉ'ad'o'j'n, dum la hom'ar'o posed'as nek aŭtoritat'o'n, nek ebl'ec'o'n ili'n halt'ig'i.
Ke la civil'a pac'a loĝ'ant'ar'o ne ĝu'os trankvil'ec'o'n, ĝis kiam mal'aper'os la plen'a milit'a suveren'ec'o de apart'a'j ŝtat'o'j, tio far'iĝ'as pli kaj pli ĝeneral'a konvink'o.
El tiu konvink'o de'ven'is la unu'a prov'o je inter'ŝtat'a organiz'o, la Lig'o de Naci'o'j, kaj post'e la du'a, la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, sed nek unu, nek la ali'a kuraĝ'is for'ig'i la danĝer'a'n suveren'ec'o'n de la membr'o'ŝtat'o'j, kaj far'iĝ'i ver'a unu'iĝ'o federal'a. Pro tio la unu'a prov'o mal'sukces'is, kaj la du'a risk'as la sam'a'n sort'o'n, se ĝi ne decid'os la neces'a'n paŝ'o'n kaj ne prepar'as si'a'n evolu'o'n aŭ re'form'o'n en la ĝust'a direkt'o.
Ĉar mult'a'j person'o'j ankoraŭ ne kompren'as klar'e la diferenc'o'n inter nur'a lig'o de suveren'a'j ŝtat'o'j kaj efektiv'a unu'iĝ'o federal'a, ekzamen'o de la spert'o'j far'it'a'j, ĉu negativ'a'j, ĉu pozitiv'a'j, est'as la plej bon'a klar'ig'o kaj gvid'il'o.
Pozitiv'a'j'n spert'o'j'n de sukces'o montr'as ekzempl'e la histori'o de la nord-amerik'a'j angl'a'j koloni'o'j, kiu'j fond'is la uson'a'n federaci'o'n en la jar'o 1787 post dek'unu'jar'a anarki'o kiel sen'de'pend'a'j ŝtat'o'j post si'a liber'iĝ'o el brit'a reg'ad'o.
Simil'a'n sukces'o'n ating'is la svis'a'j ŝtat'o'j, kiu'j fond'is konfederaci'o'n en 1848 post plur'cent'jar'a inter'batal'o ekonomi'a kaj religi'a.
Kontraŭ'e, mal'sukces'o'n spert'is la Lig'o de Naci'o'j, kiu nask'is tiom da esper'o ĉe la hom'o'j. Kompar'ant'e du sukces'o'j'n kaj unu mal'sukces'o'n oni tre klar'e vid'as la kaŭz'o'n de la diferenc'o, kaj tiel la voj'o al kompren'o ricev'as lum'o'n. Tio'n cel'as la jen'a stud'o.
Tre mal'sam'a'j est'is en si'a'j mor'o'j kaj de'ven'o'j la angl'a'j koloni'o'j sur la atlantik'a mar'bord'o de Nord-Amerik'o dum la dek'ok'a jar'cent'o. Av'o'j est'is preskaŭ ĉiam rifuĝ'int'o'j pro kaŭz'o de religi'a politik'o.
En la Boston'a region'o viv'is puritan'o'j, demokrat'a'j ĉe al'ven'o, sed baldaŭ eksklud'em'a'j. Unu'a'j pionir'o'j en 1620 el'ŝip'iĝ'is el “Mayflower” kun jam pret'a konstituci'o sur'ŝip'e redakt'it'a. Ili for'kur'is el la tiam'a Angl'uj'o de la reĝ'o'j Stuart, for el persekut'o kontraŭ ne'anglikan'o'j. En Rhode-Island viv'is post'a'j al'ven'int'o'j, ili protest'is kontraŭ la posed'em'o kaj mal'toler'o de la unu'a'j.
En Virginio loĝ'is aristokrat'o'j, for'kur'int'a'j el la Cromwell-a Respublik'o. En nov'a land'o ili daŭr'ig'is la mor'o'j'n komfort'a'j'n, kun elegant'a'j dom'eg'o'j, mult'eg'a'j serv'ist'o'j, plej'part'e sklav'o'j. Al anglikan'a'j episkop'o'j ili rest'is fidel'a'j. Inter ili kaj la Nord'o rest'os ankoraŭ sent'ebl'a la diferenc'o grav'a je temp'o de Lincoln en 1860. Ĝi'n pentr'is roman'o fam'a de Margaret Mitchell “For'port'as la vent'o”.
Inter la Nord'o kaj la Sud'o viv'is katolik'o'j en Maryland, kaj nederland'an'o'j en Nov'a Amsterdamo, far'iĝ'int'a Nov'jork'o. En Pensilvani'o la kvaker'o'j gvid'is model'a'n ŝtat'o'n laŭ ide'o'j de William Penn, sen arme'o, sen batal'o'j, amik'a'j al la indi'an'o'j, toler'em'a'j pacifist'o'j, kontraŭ'a'j al komerc'o de sklav'o'j.
Tre mal'proksim'e star'is tiu'j koloni'o'j, unu'j de la ali'a'j. Por vojaĝ'i de ĉef'urb'o al ĉef'urb'o neces'is rajd'ad'i dum semajn'o'j, kaj trans'pas'i river'o'j'n kaj arb'ar'o'j'n sovaĝ'a'j'n.
La sistem'o'j politik'a'j est'is tre divers'a'j kaj akr'e mal'sam'a'j, kiel la parti'o'j, en kiu'j batal'is la pra'av'o'j, unu'j kontraŭ la ali'a'j. Imag'u koloni'o'j'n de faŝist'o'j, de naci'ist'o'j, de katolik'o'j aŭ komun'ist'o'j, kaj vi kompren'os la tiam'a'j'n diferenc'o'j'n.
Kelk'a'j koloni'o'j aparten'is al la brit'a reĝ'o, kelk'a'j al akci'a'j kompani'o'j, kelk'a'j al person'a'j posed'ant'o'j, Ĉiu tamen hav'is i'a'n spec'o'n de parlament'o, kun'ven'o'n de elekt'it'o'j. Ĉiu far'iĝ'is iom post iom ŝtat'o por si mem. Kiam Angl'uj'o milit'is kontraŭ Franc'uj'o, tiu'j regn'o'j kun'lig'iĝ'is. Ili kapt'is ter'o'j'n de la franc'o'j ĝis la river'o Mississippi. Tiam kun'ven'is en Albany la unu'a kongres'o de ili'a'j deleg'it'o'j en la jar'o 1754.
Ĉar ili kun'batal'is alianc'e por gajn'i teritori'o'n, la angl'a'j koloni'o'j en Nord-Amerik'o hav'is jam en 1754 la okaz'o'n form'i potenc'a'n kaj efik'a'n federaci'o'n. Tio'n ja propon'is Franklin, la fam'a saĝ'ul'o, pres'ist'o, ĵurnal'ist'o kaj deleg'it'o el Filadelfio.
Al la kongres'o en Albany li montr'is, kiel util'a est'us tia unu'iĝ'o federal'a, kies prezid'ant'o'n pov'us elekt'i la brit'a reĝ'o mem. Sed li'a ide'o est'is tro nov'a. Ĝi'n oni rifuz'is, kaj ĉiu prefer'is konserv'i plen'a'n liber'ec'o'n.
Kiam la brit'a parlament'o en Londono vol'is trud'i nov'a'j'n impost'o'j'n al la angl'o'j de Nord-Amerik'o por pag'i la el'spez'o'j'n de la milit'o kontraŭ la franc'o'j, ĉiu'j koloni'a'j kun'ven'o'j protest'is. Pag'o sen propr'a decid'o kontraŭ'as la angl'a'n tradici'o'n.
El tiu konflikt'o nask'iĝ'is ribel'o, pun'o'j, persekut'o'j kaj fin'e la deklar'o de sen'de'pend'ec'o en 1776. Por venk'i la reĝ'a'n arme'o'n, la koloni'o'j de'nov'e kun'batal'is alianc'e. Ili'a kontinent'a kongres'o kun'ven'is en Filadelfio kaj elekt'is la sol'a'n kompetent'a'n spert'ul'o'n, George Washington, por gvid'i la milit'o'n.
Ses jar'o'j neces'is por dev'ig'i la reĝ'o'n akcept'i la sen'de'pend'ec'o'n de la nord'amerik'a'j ŝtat'o'j. Post la sukces'o la kongres'o'j perd'is viv'o'n kaj interes'o'n. Ne al'ven'is la deleg'it'o'j. Tro long'a'j est'is la vojaĝ'o'j. La dek'tri nov'a'j regn'o'j est'is nun angl'a'j respublik'o'j kun vast'eg'a'j land'o'j sen ia serioz'a lig'o aŭ centr'a pov'o. Ekzist'is nur vag'ant'a ofic'ej'o, iu'j komision'o'j por divid'i la el'spez'o'j'n, kaj kelk'a'j “artikol'o'j de konfederaci'o”. Plen'e mank'is ver'a federal'a reg'ist'ar'o; unu'vort'e est'is simil'a situaci'o, kia'n hav'is la svis'a'j kanton'o'j en la temp'o de la Diet'o'j aŭ la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j post la du'a mond'milit'o.
Mal'ĝoj'is Franklin kaj Washington pro tia mal'ord'o. Ĉu valor'is tiom da ofer'o'j por ating'i nur anarki'o'n? Jam dev'is la general'o invit'i al si'a hejm'o furioz'a'j'n deleg'it'o'j'n el du najbar'a'j ŝtat'o'j por prov'i pac'ig'o'n en disput'o pri land'lim'o'j. Sen'de'pend'ec'o sen unu'iĝ'o montr'iĝ'is iluzi'o, kaj mal'kaŝ'is danĝer'o'j'n.
En 1786 la nord'amerik'a mal'ord'o kaj anarki'o impres'is Eŭrop'o'n kaj vek'is eĉ mok'o'n. Tiu'n sent'o'n esprim'is angl'a ekonomi'ist'o tiam fam'a, kies verk'o'j'n traduk'is Turgot franc'e'n: Josiah Tucker, dekan'o de la ĉef'preĝ'ej'o en Gloucester. Jen li'a profet'aĵ'o:
“Pri la est'ont'a grand'ec'o de Nord'amerik'o kaj pri la ide'o, ke iam ĝi pov'us far'iĝ'i potenc'a imperi'o sub ia kap'o, ĉu monarki'a, ĉu respublik'a, jen unu el la plej frenez'a'j kaj fantazi'a'j utopi'o'j iam el'trov'it'a'j de novel'a'j verk'ist'o'j.
La reciprok'a'j antipati'o'j kaj kontraŭ'a'j interes'o'j de la amerik'an'o'j, la diferenc'o'j inter ili'a'j reg'ist'ar'o'j, ili'a'j mor'o'j kaj kutim'o'j pruv'as klar'e, ke neniam ili hav'os centr'o'n de unu'iĝ'o aŭ komun'a'j interes'o'j.
Neniam ili kapabl'os unu'iĝ'i en unu regn'o'n sub ia ajn form'o de administr'ad'o: hom'o'j, inter si mal'amik'a'j ĝis fin'o de la temp'o'j, plen'a'j je suspekt'o kaj mal'fid'o reciprok'a'j, ili rest'os divid'it'a'j kaj sub'divid'it'a'j en et'a'j komun'um'o'j aŭ princ'land'o'j laŭ si'a'j natur'a'j lim'o'j, la grand'a'j mar'golf'o'j aŭ vast'a'j river'o'j, la lag'o'j kaj mont'ar'o'j.”*
Tia tekst'o est'as viv'ant'a instru'o al tia'j person'o'j, kiu'j tro facil'e uz'as la vort'o'n “utopi'o”, kiam ili parol'as pri la ide'o'j de ali'a'j hom'o'j. La histori'o ja montr'is oft'e, ke hieraŭ'a utopi'o est'as hodiaŭ'a real'aĵ'o.
Pas'is unu jar'o, kaj tiam kun'sid'is en Filadelfio konvenci'o kun'vok'it'a de la kontinent'a kongres'o por revizi'o de la mizer'a'j “artikol'o'j de konfederaci'o”. En 1787 ĝi jam voĉ'don'is la nun'a'n konstituci'o'n ankoraŭ valid'a'n kaj aplik'at'a'n de la prezid'ant'o de Uson'o.
Ĝi kre'is vast'a'n kaj solid'a'n unu'iĝ'o'n, kiu baldaŭ far'iĝ'is grand'a potenc'o en la mond'o.
Kiu nun ankoraŭ memor'as la mal'prav'a'n antaŭ'dir'o'n de Josiah Tucker, se ne kiel instru'o'n je prudent'o al tiu'j korv'o'j kun la vid'o tro mal'long'a kaj la funebr'a voĉ'o tro rapid'a? Utopi'o'j star'as antaŭ ni en la stat'o de ide'o'j, kaj mal'antaŭ ni kiel fakt'o'j, kiam ni marŝ'is antaŭ'e'n kaj don'is korp'o'n al la ide'o'j.
La nun'a uson'a konstituci'o, redakt'it'a en 1787, rezult'as el pacienc'a klopod'o por ating'i konsent'o'n inter du kontraŭ'a'j em'o'j: central'ist'a kaj mal'central'ist'a.
Ne facil'a ĝi est'is, Grand'a federal'ist'o kiel Hamilton dev'is batal'i en gazet'o'j kaj en kun'ven'o'j por sukces'i, ke li'a ŝtat'o Nov'jork'o akcept'u la tekst'o'n.
Kiu leg'as nun li'a'j'n artikol'o'j'n en li'a ĵurnal'o “The Federalist”, tiu konstat'os, kiel aktual'a'j ili ankoraŭ est'as, ekzempl'e pri la problem'o de suveren'ec'o.
Por trankvil'ig'i la tim'o'j'n de la kontraŭ'ul'o'j, la Filadelfia Konvenci'o kre'is la senat'o'n, en kiu ĉiu'j ŝtat'o'j sid'as egal'e kun po du deleg'it'o'j. Laŭ tiu model'o kre'iĝ'is post'e la Svis'a Konsil'ant'ar'o de la Ŝtat'o'j. Ili defend'as apart'a'j'n interes'o'j'n de si'a'j region'o'j. Por progres'ig'i la komun'a'j'n afer'o'j'n kaj favor'i la ĝeneral'a'n interes'o'n, oni kre'is la Ĉambr'o'n de Reprezent'ant'o'j, elekt'at'a'j proporci'e laŭ la nombr'o de la loĝ'ant'o'j. Sam'e far'is la Svis'a'j Respublik'o'j en 1848 por si'a du'a centr'a ĉambr'o, la Naci'a Konsil'ant'ar'o.
Inter la ekzekutiv'o'j de la du konfederaci'o'j est'as grand'a diferenc'o: en Uson'o unu hom'o port'as la tut'a'n respond'ec'o'n: la prezid'ant'o. En Svis'land'o sep hom'o'j: federal'a'j konsil'ant'o'j, fakt'e ministr'o'j.
La nord'amerik'a sistem'o posed'as kelk'a'j'n avantaĝ'o'j'n de diktator'a pov'o sen la mal'avantaĝ'o'j. Ĝi konfirm'as la opini'o'n de J. J. Rousseau en si'a verk'o “Soci'a Kontrakt'o”, ĉar li ja dir'is tie, ke ju pli vast'a est'as la respublik'o, des pli mal'vast'a dev'as est'i la reg'ist'ar'o.
Tia'manier'e la reg'o'n oni konfid'as al fam'a person'o, pret'a gvid'i la naci'o'n. Sed, se li tro'uz'as la pov'o'n, tiam la popol'o rajt'as li'n for'ig'i post kvar jar'o'j, rifuz'ant'e li'n elekt'i de'nov'e. Eĉ pli fru'e la “Kongres'o” (uson'a du'ĉambr'a parlament'o) pov'as li'n sen'pov'ig'i, rifuz'ant'e la mon'o'n, ĉar la Ĉambr'o'n de Reprezent'ant'o'j kaj tri'on'o'n de la Senat'o elekt'as la naci'o en ĉiu du'a jar'o. Tia'manier'e la pli'mult'o pov'as renvers'i la situaci'o'n de la parti'o'j kaj for'pren'i de la prezid'ant'o la ebl'ec'o'n daŭr'ig'i si'a'n ĝis'tiam'a'n ag'manier'o'n.
Tiel la ŝajn'a diktator'o fakt'e de'pend'as de la parlament'a konsent'o aŭ mal'aprob'o, kaj la kvar'dek'ok ŝtat'o'j konserv'as la rajt'o'n de kontrol'o egal'a al tiu de la tut'a loĝ'ant'ar'o de Uson'o.
Por eĉ pli'fort'ig'i la jam fort'a'j'n garanti'o'j'n al la ŝtat'o'j, la uson'a konstituci'o don'as pli'e al la Super'a Tribunal'o la rajt'o'n nul'ig'i ĉiu'n leĝ'o'n, kiu preter'pas'us fiks'it'a'n lim'o'n de permes'at'a'j pov'o'j.
Tiel la jur'a aŭtoritat'o dispon'as kontrol'a'n potenc'o'n por mal'ebl'ig'i, ke la Unu'iĝ'o ek'marŝ'u sur la kamp'o'j'n rezerv'it'a'j'n al la ŝtat'o'j. Tio est'as du'a kaj tre grav'a ced'o al la tim'o'j de la kontraŭ'ul'o'j al central'ism'o.
La konstituci'o en'ten'as laŭ'vort'a'n list'o'n de la tem'o'j konfid'it'a'j al la Kongres'o: konserv'i ŝip'ar'o'n, varb'i arme'o'n, stamp'i mon'o'n, fiks'i ĝi'a'n valor'o'n, regul'ig'i la komerc'o'n kun la ekster'land'o, kun indi'an'o'j kaj inter la ŝtat'o'j de la Unu'iĝ'o.
Kiam prezid'ant'o Franklin Roosevelt akcept'ig'is en la Kongres'o leĝ'o'n pri labor'kondiĉ'o'j, unu industri'estr'o dung'is advokat'o'j'n por ĝi'n atak'i ĉe la Super'a Tribunal'o. Mal'grand'a pli'mult'o de la juĝ'ist'o'j decid'is, ke problem'o pri labor'hor'o'j aŭ labor'ist'a'j sindikat'o'j ne aparten'as al la tem'o'j fiks'it'a'j en la konstituci'o “por regul'ig'i la komerc'o'n inter la ŝtat'o'j”.
Kontraŭ'e la mal'pli'mult'o montr'is, ke apenaŭ ekzist'is industri'o en 1787, kaj asert'is, ke komerc'a konkurenc'o rekt'e de'pend'as de hor'a'j aŭ salajr'a'j diferenc'o'j.
Plur'a'j federal'a'j leĝ'o'j est'is do nul'ig'at'a'j por rezerv'i la kamp'o'n al apart'a'j ŝtat'o'j. Kiam mort'is kelk'a'j el la plej mal'jun'a'j juĝ'ist'o'j, ili'n anstataŭ'is pli modern'a'j jur'ist'o'j, kiu'j ne plu kontraŭ'star'is tia'n soci'a'n leĝ'ar'o'n.
En la temp'o de George Washington la central'ist'o'j'n sub'ten'is bank'o'j kaj industri'o nask'iĝ'ant'a, dum la demokrat'a'j kontraŭ'ul'o'j de central'ism'o est'is plej'part'e la mal'grand'a'j farm'ist'o'j.
Post unu jar'cent'o kaj du'on'o la situaci'o renvers'iĝ'is. Oft'e la financ'a'j interes'o'j nun defend'as la mal'kresk'ant'a'n aŭtonomi'o'n de la ŝtat'o'j, por halt'ig'i la federal'a'n kontrol'o'n super ili'a'j afer'o'j, dum la mal'riĉ'a'j hom'o'j vok'as al la federal'a kongres'o por ricev'i protekt'o'n kontraŭ la potenc'o de la privat'a kapital'o.
Tia'manier'e Franklin Roosevelt est'is demokrat'o kiel Jefferson, sed li far'is la central'ist'a'n politik'o'n sam'e kiel Hamilton.
La Filadelfia Konvenci'o preter'pas'is si'a'n task'o'n en 1787. Laŭ'jur'e ĝi dev'is far'i nur revizi'o'n de la “Konfederaci'a'j Artikol'o'j” kaj rekomend'i al la Kontinent'a Kongres'o kaj al la ŝtat'a'j parlament'o'j tia'j'n ŝanĝ'o'j'n, kia'j pov'us facil'ig'i la komerc'o'n kaj ĝeneral'a'n prosper'o'n de la Unu'iĝ'o.
Laŭ tiu'j artikol'o'j “ĉiu ŝtat'o konserv'as si'a'n suveren'ec'o'n, si'a'n liber'ec'o'n, si'a'n sen'de'pend'ec'o'n, si'a'j'n pov'o'j'n kaj si'a'n juĝ'o'rajt'o'n”. Nur “Lig'o'n de Amik'ec'o” ili antaŭ'vid'is.
Sed Franklin kaj Washington ja sci'is tre bon'e, ke tio ne sufiĉ'os. Post la pac'o kun Angl'uj'o en 1784 la general'o skrib'is: “Neces'os trov'i lok'o'n por super'a pov'o pri ĝeneral'a'j interes'o'j de la federal'a respublik'o. Sen tio la Unu'iĝ'o ne kapabl'os daŭr'i.”
Jam anarki'o minac'is. Kontraŭ najbar'a ŝtat'o New York amas'ig'is arme'o'n ĉe si'a lim'o kaj alt'ig'is la dogan'a'n bar'il'o'n kontraŭ lign'o el Connecticut kaj buter'o el New Jersey. Si'a'flank'e Massachusetts bojkot'is gren'o'n el Rhode-Island kaj Pensilvani'o rifuz'is akcept'i pag'o'j'n en mon'er'o'j de New Jersey.
Kiam la konvenci'o, prezid'it'a de la general'o, fin'e propon'is la grand'a'n inter'konsent'o'n en solen'a form'o de ver'a konstituci'o, la kongres'o ĝi'n sub'met'is al la dek'tri ŝtat'o'j. Si'a'vic'e ili'a'j parlament'o'j elekt'is konvenci'o'j'n por ĝi'n ekzamen'i. Du'dek monat'o'j neces'is por ricev'i la dek'tri aprob'o'j'n. Oft'e tre mal'grand'a'j est'is la pli'mult'o'j en la voĉ'don'o, kaj Rhode-Island ced'is mal'fru'e kaj mal'volont'e.
Ĉie aŭd'iĝ'is plend'o'j kaj protest'o'j. Kial perd'i la liber'ec'o'n? Ĉu valor'is milit'i kontraŭ la angl'a reĝ'o por kron'i en Filadelfio nov'a'n tiran'o'n kun tim'ind'a kaj tro kost'a burokrati'o?
Ĉe la konvenci'o en Boston'o elekt'it'o Nasan ek'kri'is:
— Ho, liber'ec'o, ho vi, plej supr'a bon'o, ho vi, plej nobl'a ben'o, kun vi mi vol'as viv'i, kun vi mi vol'as mort'i! Pardon'u mi'n, se mi plor'as larm'o'n, vid'ant'e la minac'o'n al la kar'a trezor'o.*
Mult'a saĝ'o neces'is kaj mult'a pacienc'o por venk'i tia'n kontraŭ'star'o'n. Ribel'is ja la sent'o'j patriot'a'j en ĉiu ŝtat'o kontraŭ tiu perd'o de suveren'ec'o.
Se Hamilton est'us trud'int'a si'a'n pli fort'e central'ist'a'n projekt'o'n, ĝi neniam est'us ricev'int'a la konsent'o'n de la divers'a'j ŝtat'o'j.
Nur por sav'i si'a'n propr'a'n liber'ec'o'n oni akcept'us ofer'i part'o'n de si'a suveren'ec'o por gajn'i garanti'o'n de protekt'o kaj inter'help'o en konsent'it'a disciplin'o.
Sen'de'pend'ec'o ja signif'as la rajt'o'n viv'i liber'e laŭ propr'a geni'o, dum plen'a suveren'ec'o signif'as la rajt'o'n far'i ĉio'n vol'ebl'a'n, eĉ atak'i najbar'o'n.
Est'as klar'e, ke la du'a minac'as la unu'a'n, se ŝtat'o'j viv'as apud'e. Tio prav'ig'as just'a'n lim'ig'o'n.
La spert'o montr'as, kia'n fort'o'n don'is al la nord'amerik'a'j ŝtat'o'j ili'a federal'a unu'iĝ'o. Si'a'temp'e Thomas Paine en si'a verk'o “Common Sense” propon'is, ke ili fond'u angl'a'n respublik'o'n en la Nov'a Mond'o. Fakt'e grand'a potenc'o baldaŭ el'kresk'is.
Jam en 1835 Tocqueville atest'is ĝi'n en fam'a libr'o: “La Démocratie en Amérique”. El tiu'j ŝtat'o'j, kiu'j hezit'is akcept'i la konstituci'o'n en 1787, neni'u vol'is post'e re'ir'i mal'antaŭ'e'n, ĉar ili ĉiu'j profit'is el tiu komun'a potenc'o kaj prosper'o.
Unu'foj'e tamen la sud'a'j ŝtat'o'j bedaŭr'is kaj protest'is, kiam la nord'a pli'mult'o vol'is trud'i al ili la for'ig'o'n de la nigr'ul'a sklav'ec'o. Kiam Lincoln est'is elekt'it'a kiel prezid'ant'o, ili fond'is apart'a'n lig'o'n por rezist'i, kaj nur post kvar'jar'a milit'o la federal'a reg'ist'ar'o sukces'is venk'i la dis'iĝ'o'n. Sen'dub'e Lincoln cel'is hom'e liber'ig'i la sklav'o'j'n, sed antaŭ ĉio li vol'is sav'i la unu'iĝ'o'n:
— Dom'o divid'it'a kontraŭ si mem ne kapabl'as star'i. Mi kred'as, ke ni'a reg'ist'ar'o ne pov'os el'ten'i, se ĝi rest'os du'on'e kun kaj du'on'e kontraŭ la sklav'ec'o.*
Se Lincoln est'us fin'e mal'sukces'int'a, Nord'amerik'o simil'us ebl'e al Sud'amerik'o kun vast'a Brazilo kaj grand'a Argentino, foj'e rival'a'j. La problem'o pri la negr'o'j nun far'iĝ'is ras'a mal'facil'aĵ'o, sed Uson'o rest'is unu.
Ties civit'an'o'j vojaĝ'as de unu ocean'o al la ali'a sen pasport'o, sen dogan'o'j. Ili rid'as pri la mal'jun'a, mal'grand'a Eŭrop'o kun tri'dek lim'o'j kaj ĉikan'o'j. Ili plend'as pri tia vesp'o'nest'o, kie rival'a'j ŝtat'o'j sen'ĉes'e kverel'as.
La uson'a patriot'ism'o kovr'as unu vast'a'n kontinent'o'n. Apenaŭ est'is proklam'it'a la sen'de'pend'iĝ'o, jam kudr'is entuziasm'a vir'in'o la flag'o'n kun stel'o'j, kiu far'iĝ'is simbol'o de la nov'a unu'ec'o. La federal'a'j kolor'o'j tre baldaŭ aper'is ĉie sur fenestr'o'j kaj la “uson'a” sent'o al'don'iĝ'is al la virginia aŭ pensilvani'a tradici'o, tut'e sam'e, kiel la svis'a patriot'ism'o nun al'don'iĝ'is al la mult'cent'jar'a patr'uj'am'o de la Basela aŭ Ĝeneva respublik'o'j.
Kred'i, ke la nov'a sent'o detru'is la mal'nov'a'n, est'us erar'o. Memor'u la fidel'ec'o'n de general'o Lee al si'a patr'uj'o. Lincoln vol'is elekt'i li'n por gvid'i la federal'a'n arme'o'n, sed Virginio al'iĝ'is al la sud'a dis'iĝ'o kaj Lee rest'is fidel'a, eĉ akcept'is direkt'i la ribel'a'n milit'o'n.*
En plu'a cent'jar'o la uson'a sent'o kresk'is, sed ĉiu ŝtat'o konserv'as ankoraŭ si'a'n propr'a'n parlament'o'n, elekt'as si'a'n guberni'estr'o'n kaj decid'as pri leĝ'o'j en ĉiu'j kamp'o'j, ne ced'it'a'j al la federal'a Kongres'o.
La svis'a federal'a spert'o est'as part'e pli mal'nov'a, kaj part'e pli nov'a, ol la nord'amerik'a: pli mal'nov'a, ĉar la unu'a kon'at'a lig'o jam ekzist'is en 1291, kaj pli nov'a, ĉar en 1848 la svis'a'j respublik'o'j imit'is Uson'o'n per nov'a konstituci'o, kre'ant'a ver'a'n federaci'a'n ŝtat'o'n.
La mal'nov'a svis'a lig'o simil'is la Lig'o'n de Naci'o'j (1920-1939). Ĉe la kun'ven'o'j la divers'a'j'n reg'ist'ar'o'j'n reprezent'is ambasador'o'j kun la task'o defend'i la honor'o'n kaj interes'o'n de apart'a'j ŝtat'o'j. La ĝeneral'a'n sav'o'n oni plej oft'e pri'zorg'is nur tiam, kiam komun'a danĝer'o minac'is ĉiu'j'n kun'e. Tuj, kiam for'pas'is la danĝer'o, la disput'o'j re'vek'iĝ'is.
Ankoraŭ nun la svis'a'j infan'o'j lern'as pri Sankt'a Nikolao de Flüe, kiu el'ir'is el si'a ermit'ej'o por re'pac'ig'i la deleg'it'o'j'n ĉe la Diet'o post la venk'o'j kontraŭ la Burgund'a duk'o ĉe la fin'o de la 15-a jar'cent'o. Pli post'e la polemik'o'j inter protest'ant'a'j kaj katolik'a'j ŝtat'o'j, inter urb'a'j kaj kamp'ar'a'j respublik'o'j, divid'is ili'n tragedi'e. La svis'a histori'o rakont'as pri mult'a'j inter'kanton'a'j milit'o'j ĝis 1847.
Antaŭ la el'trov'o de la fer'voj'o kaj flug'ad'o Svis'land'o est'is si'a'manier'e pli vast'a, ol la nun'a kontinent'o, se oni kalkul'as la distanc'o'j'n laŭ temp'o neces'a por ili'n tra'vetur'i. Pli long'a est'is la vojaĝ'o de Ĝeneva deleg'it'o al la svis'a Diet'o en Lucern'o, ol tiu de franc'a ŝtat'ist'o de Parizo al Nov'jork'o en 1957!
Sam'e kiel la Unu'ig'it'a Naci'ar'o, la mal'nov'a svis'a lig'o en'hav'is grand'a'j'n kaj mal'grand'a'j'n ŝtat'o'j'n. Ekzempl'e la Berna Respublik'o est'is kon'at'a milit'potenc'o, kies alianc'o'n eĉ reĝ'o'j dezir'is. Ankaŭ koloni'o'j'n ĝi hav'is: la land'o'j'n de Vaud kaj Argovio, reg'at'a'j'n kiel posed'aĵ'o'j'n.
La svis'a'j respublik'o'j hav'is apart'a'j'n alianc'o'j'n inter kelk'a'j el si, aŭ kun ekster'a'j princ'o'j. Berno kaj Friburgo apog'is la sen'de'pend'a'n Ĝenevon kontraŭ la Savoja duk'o en la komenc'o de la 16-a jar'cent'o. Post la reformaci'o la katolik'a Friburgo ĉes'ig'is si'a'n sub'ten'o'n, kaj la protest'ant'a Zurik'o tiam protekt'is la kalvin'ist'a'n respublik'o'n, kiu dezir'is al'iĝ'i al la svis'a lig'o.
La savoja duk'o sub'skrib'is alianc'o'j'n kun ali'a'j kanton'o'j, kaj tre long'e mal'fru'ig'is la akcept'o'n de Ĝenevo. Li oft'e rid'is pri la fid'o ĝeneva je la Diet'o, “kiu neniam kapabl'as i'o'n ajn decid'i”.
Sam'e kiel ĉe la Lig'o de Naci'o'j, unu'anim'ec'o neces'is por ĉiu rezoluci'o de la Diet'o'j, ĉar iu ŝtat'o rajt'is post'e konfirm'i aŭ rifuz'i ĝi'n. Nur komun'a danĝer'o sukces'is kaŭz'i provizor'a'n unu'iĝ'o'n. Tiam re'vek'iĝ'is la spirit'o de la mal'nov'a kontrakt'o de 1291: “En ĉiu ajn okaz'o de bezon'o ĉiu el la popol'o'j promes'as al la ceter'a'j tuj al'ven'i kun help'o je propr'a kost'o kaj daŭr'ig'i la help'o'n tiel long'e, kiel neces'os por rezist'i al atak'o de mal'bon'ul'o'j kaj trud'i just'a'n ripar'o'n de la domaĝ'o'j.”
En la mez'epok'o la lig'o de la svis'a'j ŝtat'o'j prov'is arbitraci'o'n, eĉ per'fort'a'n dev'ig'o'n al ĝi. La kontrakt'o de 1291 en'ten'is paragraf'o'n tre klar'a'n pri tio:
“Se ali'flank'e okaz'as konflikt'o inter kelk'a'j, la plej saĝ'a'j federaci'an'o'j dev'as inter'ven'i kiel per'ant'o'j por pac'ig'i la disput'o'n en la manier'o laŭ ili plej efik'a; la ceter'a'j federaci'an'o'j dev'as turn'iĝ'i kontraŭ tiu, kiu mal'akcept'us tiu'n arbitraci'a'n juĝ'o'n”.
En 1438 okaz'is disput'o inter la urb'a respublik'o de Zürich kaj la kamp'ar'a'j ŝtat'o'j Schwytz kaj Glarus pri la hered'aĵ'o de la graf'o'j de Toggenburg. Ties land'o'j al'iĝ'is al la du nom'it'a'j kanton'o'j, kiu'j kuŝ'as ĉe la Lag'o de Zürich, orient'e. Zürich protest'is. Ĝi pun'is la du najbar'o'j'n, ferm'ant'e al ili si'a'n merkat'o'n kaj mal'permes'ant'e la import'o'n de ili'a'j komerc'aĵ'o'j, kiu'j kutim'e al'ven'is per ŝip'o sur la lag'o. Est'is ekonomi'a venĝ'o.
La svis'a Diet'o propon'is arbitraci'a'n aranĝ'o'n, ja pac'ig'a'n, sed pli kontent'ig'a'n al Schwytz kaj Glarus ol la Zürich. Ĝi eĉ al'don'is avert'o'n solen'a'n:
“Ni opini'as, ke tiu, kiu ne akcept'os tiu'n juĝ'o'n, montr'os per tio mal'amik'a'n intenc'o'n al tiu, kiu ĝi'n akcept'as kaj ni protekt'os tiu'n, kiu ĝi'n akcept'os, kontraŭ la ali'a per ĉiu'j ni'a'j fort'o'j” ofer'ant'e ni'a'j'n viv'o'j'n kaj hav'aĵ'o'j'n”.
Zürich kompren'ebl'e rifuz'is sub'met'iĝ'i, kaj tiam oni propon'is uz'i la metod'o'n antaŭ'vid'it'a'n en 1351, t. e. konferenc'o'n inter la du kontraŭ'a'j parti'o'j sub prezid'o de neŭtral'ul'o.
Rimark'ind'e est'as, ke la respublik'o Basel, al'iĝ'ant'e al la svis'a lig'o en la XIV-a jar'cent'o, decid'is konserv'i neŭtral'ec'o'n en inter'kanton'a'j disput'o'j, kaj uz'is tiu'n si'n'ten'o'n ĝust'e kiel pac'ig'ant'o en kelk'a'j okaz'o'j.
Tamen Zürich daŭr'e mal'akcept'is la juĝ'o'n kaj daŭr'e ferm'is si'a'n pord'o'n al la komerc'aĵ'o'j de Schwytz kaj Glarus, kiu'j nepr'e bezon'is ili'n vend'i por viv'i. Ili do ek'milit'is kaj al'vok'is la ceter'a'j'n kanton'o'j'n al help'o. Sam'e far'is Zürich plend'ant'e pri atak'o. Uri, Unterwald, Berno, Lucern'o kaj Zugo apog'is la du ŝtat'o'j'n, kiu'j akcept'is la juĝ'o'n, kaj kontraŭ'batal'is tiu'n, kiu rifuz'is. Zürich al'vok'is la help'o'n de Aŭstrio kaj post'e de Franc'uj'o, sed ne sukces'is venk'i. Tiam ĝi konsent'is arbitraci'o'n en 1450.
La Berna ŝtat'ist'o Bubenberg redakt'is saĝ'a'n juĝ'o'n, kiu las'is la disput'it'a'j'n land'o'j'n al Schwytz kaj Glarus, sed nek pun'is, nek humil'ig'is Zurik'o'n per dev'ig'o al ripar'o aŭ pag'o. Tia'manier'e tiu respublik'o rest'is en la svis'a lig'o, kies intelekt'a centr'o ĝi far'iĝ'is.
Malgraŭ inter'kanton'a'j milit'o'j la svis'a'j ŝtat'o'j konserv'is kaj defend'is si'a'n liber'ec'o'n dum jar'cent'o'j kontraŭ ekster'a'j potenc'o'j ĝis la franc'a revoluci'o. Ties arme'o'j okup'is Svis'land'o'n kaj ĝi'n star'ig'is kiel unu'ig'it'a'n “helvet'a'n respublik'o'n, unu kaj ne'divid'ebl'a'n”. Mal'aper'is la divers'a'j ŝtat'o'j kaj reg'is unu centr'a pov'o, sed la popol'o'j post'e re'ag'is kontraŭ sistem'o trud'it'a el ekster'o. Napoleono Bonaparte re'star'ig'is la kanton'o'j'n, sed al'don'is al ili la kanton'o'j'n Vaud, Argovio kaj Tiĉin'o, kiu'j far'iĝ'is tiam respublik'o'j anstataŭ posed'aĵ'o'j. La viena pac'kontrakt'o en 1815 dev'ig'is Bernon akcept'i la nov'a'n egal'ec'o'n kaj Svis'land'o re'far'iĝ'is nur'a lig'o de suveren'a'j ŝtat'o'j, hav'ant'a'j apart'a'j'n land'lim'o'j'n, dogan'o'j'n, poŝt'o'j'n kaj mon'o'j'n. Ili'a'j ambasador'o'j kun'ven'is en Diet'o'j, kiel antaŭ'e.
Dum unu generaci'o la konservativ'a'j element'o'j reg'is en la svis'a'j ĉef'urb'o'j post la venk'o de la monarki'o'j en Eŭrop'o, sed en 1830, post la pariza juli'a revoluci'o, plur'a'j kanton'o'j renvers'is si'a'n mal'nov'a'n aristokrat'a'n reg'ist'ar'o'n kaj en'konduk'is la ĝeneral'a'n voĉ'don'rajt'o'n de la vir'o'j por elekt'i la estr'ar'o'j'n.
Sam'temp'e dis'vast'iĝ'is nov'a sent'o, la tut'svis'a, kiu ek'al'don'iĝ'is al la mal'nov'a patr'uj'am'o kanton'a, la tradici'a fidel'ec'o al la apart'a ŝtat'o. Mal'rapid'e, jar'o'n post jar'o, kresk'is tiu du'a patriot'ism'o, kiu'n flor'ig'is inter'kanton'a'j kongres'o'j, student'a'j kun'ven'o'j, fest'o'j kaj banked'o'j, dum kiu'j oni honor'is aŭ kant'is la svis'a'n ide'o'n.
Sed ankaŭ vigl'a'j kontraŭ'star'o'j aŭd'iĝ'is. Mult'a'j patriot'o'j konsider'is kvazaŭ blasfem'a tia'n trans'pas'o'n de unu sent'o al ali'a. Dek jar'o'j neces'is por akcept'ig'i unu nov'a'n flag'o'n, ruĝ'a'n kun blank'a kruc'o, por ĉiu'j kanton'a'j arme'o'j. La “helvet'ism'o'n” oni tim'is tiam sam'e kiel la inter'naci'ism'o'n unu jar'cent'o'n pli post'e.
Demand'u hodiaŭ iu'j'n svis'a'j'n infan'o'j'n, kia'n patr'uj'o'n ili hav'as, kaj ili ver'ŝajn'e respond'os: Svis'land'o'n. Antaŭ unu jar'cent'o ili respond'is: Ĝenevon, Bernon aŭ Tiĉin'o'n. La patr'uj'o tiam est'is la mal'grand'a lok'a ŝtat'o, kaj preskaŭ anti'patriot'a'j ŝajn'is est'i ankoraŭ tiu'j hom'o'j, kiu'j predik'is helvet'ism'o'n.
Ĉiu el tiu'j apart'a'j respublik'o'j ankoraŭ nun konserv'as si'a'j'n propr'a'j'n flag'o'n, himn'o'n kaj fest'o'tag'o'n, sed dum ceremoni'o'j oni ĝeneral'e pend'ig'as ambaŭ standard'o'j'n, la kanton'a'n kaj la federal'a'n. Neni'u ofend'iĝ'as nun, kaj oni konstat'as, ke unu sent'o ne detru'as la ali'a'n. Kial ne pov'us okaz'i simil'e pri tri'a flag'o, simbol'o de la tut'a hom'ar'o? Tiu de la Ruĝ'a Kruc'o aŭ de Esperant'o jam nask'as respekt'o'n apud la ceter'a'j.
Sam'e kiel la tut'svis'a flag'o simbol'is la fin'o'n de la inter'kanton'a'j milit'o'j kaj la federal'a'n unu'iĝ'o'n de la sen'de'pend'a'j respublik'o'j, tiel sam'e tut'mond'a flag'o pov'as simbol'i la hom'ar'a'n esper'o'n al pac'o, kaj ne ofend'i iu'n ajn. La uson'a spert'o kaj la svis'a pruv'as egal'e, ke du popol'a'j sent'o'j, iam konsider'at'a'j kiel rival'a'j aŭ kontraŭ'a'j, fin'e kun'loĝ'is tut'e harmoni'e en la kor'o'j kaj eĉ komplet'ig'is unu la ali'a'n. Al tio hav'is influ'o'n kutim'o, lern'ej'o, poezi'o, komun'a'j entrepren'o'j, kun'a'j fervor'o'j, entuziasm'o'j aŭ funebr'o'j.
Kiu ŝajn'is en 1830 mal'bon'a patriot'o en la okul'o'j de si'a'j sam'ŝtat'an'o'j bernaj aŭ ĝenevaj kun vid'o mal'pli vast'a ol la si'a, tiu sam'a hom'o, jar'cent'o'n post'e jam far'iĝ'is honor'at'a pionir'o naci'a, konstru'int'o de la komun'a patr'uj'o. Ĉiu nun konstat'as, ke la pli vast'a ne detru'is la mal'pli vast'a'n, sed mal'e, don'is al ĝi pac'o'n kaj trankvil'ec'o'n.
Sen'dub'e ĵaluz'o'j, prefer'o'j, simpati'o'j kaj mal'ŝat'o'j ne mort'is inter la svis'a'j respublik'o'j, sed mal'aper'is apart'a'j arme'o'j kaj tial, anstataŭ milit'o'j, nur'a'j ŝerc'o'j aŭ karikatur'o'j esprim'as la negativ'a'j'n sent'o'j'n. Tie kuŝ'as mal'pli grav'a danĝer'o. Ĝeneral'a bon'humor'o, eĉ foj'e rid'em'a, glat'ig'is per famili'a kamarad'ec'o la mal'nov'a'j'n akr'a'j'n angul'o'j'n.
En 1832 la nov'a em'o al helvet'ism'o instig'is al klopod'o por pli'firm'ig'i la lig'o'n inter la svis'a'j ŝtat'o'j. La komun'a Diet'o elekt'is komision'o'n por ekzamen'i la ebl'ec'o'n kre'i tut'svis'a'n konstituci'o'n. Oni tia'manier'e fond'us ver'a'n federal'a'n reg'ist'ar'o'n, kiu tamen respekt'us la mem'reg'o'n de la du'dek'du apart'a'j ŝtat'o'j. La komision'o prepar'is projekt'o'n, sed ĝi'n oni rifuz'is. La publik'a opini'o tiam est'is ankoraŭ ne sufiĉ'e pret'a por tiel grand'a paŝ'o antaŭ'e'n.
Neces'is al la svis'o'j unu pli'a kaj last'a inter'kanton'a milit'o, por ili'n konvink'i. Post tiu sang'a mal'feliĉ'o ili ek'kompren'is, ke la sankt'a suveren'ec'o de la divers'a'j ŝtat'o'j en'danĝer'ig'as ili'a'n sen'de'pend'ec'o'n, ĉar atak'o'j, eĉ defend'o'j, al'tir'as ekster'a'j'n inter'ven'o'j'n kaj risk'as en'glut'i ĉiu'j'n sub ond'eg'o'j de fremd'a'j mar'o'j.
Inter 1830 kaj 1848 demokrat'a'j ide'o'j progres'as en tut'a Svis'land'o, sed ne mank'as akr'a rezist'ad'o de la pli riĉ'a'j klas'o'j. Ankaŭ batal'as la radikal'a parti'o kontraŭ eklezi'a reg'ad'o de la lern'ej'o'j. Argovio for'pel'as la monak'o'j'n. Mal'e Lucern'o al'vok'as jezuit'o'j'n por gvid'i la ŝtat'a'j'n lern'ej'o'j'n.
En tiu katolik'a ŝtat'o, Lucern'o, la radikal'ul'o'j protest'as, kaj ili'a'j sam'parti'an'o'j el Argovio al'kur'as por help'o kun arm'it'a'j band'o'j. La tut'svis'a Diet'o ekzamen'as la ebl'ec'o'j'n de pac'ig'o. Unu'flank'e ĝi for'pel'as la jezuit'o'j'n el Svis'land'o, ali'flank'e ĝi diskut'as rezoluci'o'n por mal'permes'i ĉi'a'j'n arm'it'a'j'n societ'o'j'n.
Sed jam sep katolik'a'j kanton'o'j form'is apart'a'n lig'o'n (Sonderbund) kun milit'a kaj politik'a inter'konsent'o. Ili'n apog'as Aŭstrio, Franc'uj'o kaj Sard'uj'o, dum Angl'uj'o mal'e protest'as kontraŭ ekster'a'j inter'ven'o'j en la svis'a'j afer'o'j.
Antaŭ ol tiu'j inter'ven'o'j hav'as temp'o'n efektiv'iĝ'i, la Diet'o form'as federal'a'n arme'o'n, kaj general'o Dufour okup'as rapid'e Zugon, Friburgon kaj Lucern'o'n.
Mal'venk'int'e, la Sonderbund est'as dev'ig'at'a dis'solv'iĝ'i, kaj ĉie demokrat'a'j reg'ist'ar'o'j anstataŭ'as la mal'nov'a'j'n. Saĝ'a kaj hom'am'a si'n'ten'ad'o de la venk'int'a general'o ebl'ig'as re'pac'iĝ'o'n inter la batal'int'o'j.
Tiam la publik'a opini'o fin'e kompren'as la danĝer'o'n de apart'a'j milit'a'j suveren'ec'o'j, kaj la Diet'o akcept'as fin'fin'e federal'a'n konstituci'o'n laŭ la nord'amerik'a model'o de 1787.
Tio'n, kio'n oni rifuz'is en 1832, oni bon'ven'ig'as en 1848 post kruel'a spert'o.
De tiam Svis'land'o ne est'as plu nur'a lig'o, sed far'iĝ'is ver'a federaci'o kun fort'a, centr'a reg'ist'ar'o, unu arme'o, unu poŝt'o, unu mon'o kaj komun'a dogan'o nur ĉe la ekster'a'j land'lim'o'j.
Federal'a unu'ec'o super'pas'as kanton'a'j'n suveren'ec'o'j'n. Ĉiu'j du'dek'du ŝtat'o'j hav'as po du deleg'it'o'j en la federal'a ĉef'urb'o Berno, sed la tut'a popol'o elekt'as si'a'n Naci'a'n Konsil'ant'ar'o'n laŭ la nombr'o de loĝ'ant'o'j, por esprim'i si'a'n ĝeneral'a'n vol'o'n.
Est'as la sam'a sistem'o, kiel la uson'a Senat'o kaj Ĉambr'o de Reprezent'ant'o'j. Sed la reg'ist'ar'o mal'sam'as. Anstataŭ unu prezid'ant'o respond'ec'a, sid'as kvin (nun sep) ministr'o'j en tiel nom'at'a “Federal'a Konsil'ant'ar'o”, kiu'n elekt'as la centr'a Parlament'o (ambaŭ ĉambr'o'j kun'e). Kutim'e la sam'a'j hom'o'j el divers'a'j parti'o'j est'as re'elekt'at'a'j ĝis mort'o aŭ mal'jun'iĝ'o.
La Federal'a Tribunal'o simil'as al la uson'a Super'a Kort'um'o, sed ĝi ne rajt'as nul'ig'i iu'n federal'a'n leĝ'o'n. Nur la Parlament'o pov'as decid'i, ĉu leĝ'o est'as laŭ'konstituci'a aŭ ne, kaj la svis'a popol'o antaŭ ne'long'e en referendum'o rifuz'is don'i al la Federal'a Tribunal'o tiu'n kompetent'ec'o'n.
Kiu vol'as atent'e stud'i la federal'ism'o'n inter ŝtat'o'j, tiu trov'as en la nord'amerik'a “Federalist” de Hamilton kaj en la raport'o'j pri la diskut'o'j en Filadelfio (1787) tre valor'a'n dokument'ar'o'n. Simil'a'n valor'aĵ'o'n hav'as la stud'ant'o en la protokol'it'a'j diskut'o'j de la Svis'a Diet'o kaj de ĝi'a'j komision'o'j en 1832 kaj 1848.
La uson'a'n model'o'n oni jam de long'e kon'is en Svis'land'o, sed dum la unu'a period'o, en 1830, oni preskaŭ evit'is ĝi'n cit'i, ĉar kiel ruĝ'a flag'o minac'a ĝi aper'is al la konservativ'ul'o'j, fervor'a'j parti'an'o'j de absolut'a suveren'ec'o de ĉiu kanton'o.
En la parlament'o de la ĝeneva respublik'o la 27-an de juni'o 1832 la fam'a naturalist'o de Candolle, universitat'a rektor'o, protest'is kontraŭ ide'o, laŭ li blasfem'a:
— Kio'n em'as la propon'ant'o'j de nov'a pakt'o? Ili vol'as tio'n, kio'n ni ne pov'as akcept'i, nom'e federal'a'n respublik'o'n anstataŭ kun'ven'o de suveren'a'j ŝtat'o'j... ...Kun geografi'a situaci'o, mor'o'j, tradici'o'j kaj lingv'o mal'sam'a'j de tiu'j de ali'a'j kanton'o'j ni ne pov'as dezir'i sistem'o'n, kiu signif'us pli mal'pli ofer'i ni'a'n propr'a'n naci'ec'o'n.*
Do por fam'a scienc'ul'o, en 1830 li'a naci'ec'o ne est'is la svis'a, sed la ĝeneva. Dum tiu sam'a diskut'o parlament'an'o Lafontaine nom'is “utopi'a” la propon'o'n fond'i tut'svis'a'n unu'iĝ'o'n.
— Ĉiu kanton'o, — li dir'is, — tro ŝat'as si'a'n suveren'ec'o'n kaj rigard'as ĝi'n kiel tro kar'a'n trezor'o'n por dezir'i sistem'o'n, kiu ĝi'n grav'e mal'fort'ig'as.*
Kontraŭ'e la re'form'ist'o'j insist'is pri la mal'avantaĝ'o'j de absolut'a'j suveren'ec'o'j:
— La Diet'o nun kapabl'as hav'i neni'a'n opini'o'n, neni'a'n vol'o'n; ĝi est'as nur'a parol'ej'o de du'dek'du suveren'a'j vol'o'j.*
Ĉe la komision'o de la svis'a Diet'o, kiu sid'is en 1832 en Lucern'o, profesor'o Rossi not'is, kiel mal'facil'e kapabl'is la divers'a'j respublik'o'j eĉ imag'i dev'ig'o'n de inter'help'o aŭtomat'a'n kaj ĝeneral'a'n:
— Ili vol'as ja ricev'i garanti'o'n de help'o, sed kondiĉ'e, ke ĉiu rajt'u ne help'i tiu'n aŭ ali'a'n ne'ŝat'at'a'n kanton'o'n... ...Vi do vol'as, ke Vaud port'u help'o'n al Neuchâtel kaj Valiso, ĉu ne? Nu, tiam neces'as, ke la tut'svis'a kontrakt'o dev'ig'u la kanton'o'n Vaud help'i ankaŭ al Bern en danĝer'o!*
Unu jar'cent'o'n post'e neni'u civit'an'o-soldat'o plu dub'as, ke neces'as defend'i Zurik'o'n, Ĝenevon aŭ Tiĉin'o'n sen'diskut'e laŭ la lok'o de atak'o. Ekzist'as nur unu federal'a arme'o kun unu centr'a stab'o. Nur la divers'ec'o de lingv'o'j divid'as la taĉment'o'j'n, sed la ordon'o'j, uniform'o'j kaj material'o est'as unu'sam'a'j.
Dum la diskut'o de eventual'a konstituci'o federal'a por Svis'land'o, unu el la plej interes'a'j argument'o'j kontraŭ ĝi est'is la tim'o, ke pli'mult'o de ŝtat'o'j pov'us i'o'n trud'i al la mal'pli'mult'o. Tiam oni risk'us rezist'o'n de la mal'kontent'a'j ŝtat'o'j, kaj ili'a'j an'o'j defend'us unu patr'uj'o'n kontraŭ la ali'a, la mal'grand'a'n kontraŭ la pli grand'a. La civit'an'o'j pov'us est'i dis'ŝir'at'a'j inter du dev'o'j, ambaŭ laŭ'leĝ'a'j si'a'manier'e.
Efektiv'e okaz'is tiel dum la Sonderbund-a milit'o, kaj ankaŭ en Nord-Amerik'o dum la milit'o pri sklav'ec'o, inter la sud'a'j eks'iĝ'int'a'j ŝtat'o'j kaj la nord'a'j, fidel'a'j al la federaci'o.
Por evit'i tia'n danĝer'o'n, neces'as konstru'i la federaci'o'n ne nur sur baz'o de al'iĝ'ant'a'j ŝtat'o'j, sed sam'temp'e sur baz'o de al'iĝ'ant'a'j individu'o'j. La svis'o'j dev'as sent'i fidel'ec'o'n ne nur al si'a kanton'o, sed ankaŭ al la tut'a unu'iĝ'o, kaj hav'i rekt'a'n kontakt'o'n kaj rilat'o'n kun ĝi. Krom kanton'a'j leĝ'o'j, neces'as hav'i ĝeneral'a'j'n leĝ'o'j'n, kaj oni dev'as mal'ebl'ig'i, ke ili kontraŭ'star'os unu la ali'a'j'n.
La komision'o de la svis'a Diet'o, kiu prepar'is la konstituci'o'n de 1848, propon'is: “Federal'a'n sistem'o'n, kiu respekt'os la du element'o'j'n de la svis'a viv'o (krom la urb'a'j kaj vilaĝ'a'j komun'um'o'j), nom'e la ĝeneral'a'n aŭ tut'naci'a'n element'o'n kaj la kanton'a'n aŭ apart'a'n element'o'n. La nov'a sistem'o don'u al ĉiu el tiu'j element'o'j tio'n, kio aparten'as al ĝi por la bon'o de la tut'o de la divers'a'j part'o'j. Ĝi akord'ig'u ili'n harmoni'e, sub'met'ant'e la membr'o'j'n al la korp'o, sub'ig'ant'e la kanton'a'n element'o'n al la tut'naci'a.”*
Oni antaŭ'vid'is, ke la konsil'ant'ar'o de la ŝtat'o'j protekt'os la kanton'a'j'n rajt'o'j'n kaj la Naci'a Konsil'ant'ar'o pri'zorg'os la komun'a'j'n interes'o'j'n.
En la tut'naci'a ĉambr'o de la federal'a parlament'o la elekt'it'o'j prezent'as plej oft'e ide'o'j'n aŭ tendenc'o'j'n de person'o'j loĝ'ant'a'j en mult'a'j kanton'o'j. Katolik'o'j aŭ social'ist'o'j grup'iĝ'as laŭ si'a'j parti'o'j, ne laŭ si'a kanton'o, escept'e en okaz'o'j, kiam grav'a lok'a interes'o est'as tuŝ'at'a. La pli'mult'o ĉe la voĉ'don'o'j do reprezent'as opini'o'n de la pli grand'a part'o de la popol'o en la tut'a federaci'o. Ĝi esprim'as la vol'o'n de la individu'o'j kaj ne ĉiam la dezir'o'n de la pli'mult'o de la kanton'a'j reg'ist'ar'o'j.
Mank'is tia ĉambr'o al la Lig'o de Naci'o'j kaj ankaŭ al la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Al'don'o de popol'a parlament'o al kun'ven'o de nur'a'j reg'ist'ar'o'j est'as ne'evit'ebl'a, se oni vol'as kre'i ver'a'n unu'iĝ'o'n kun centr'a aŭtoritat'o tuŝ'ant'a la hom'o'j'n mem.
En Svis'land'o eĉ la Ĉambr'o de la Ŝtat'o'j iom post iom evolu'is, kaj en mult'a'j kanton'o'j la popol'o mem elekt'as la du deleg'it'o'j'n al ĝi. Sam'e en Uson'o por la Senat'o.
Sam'e kiel la uson'a, la svis'a federal'ism'o est'as ced'a kompromis'o inter du suveren'ec'o'j. Artikol'o 3 de la konstituci'o (1848) dir'as:
“La kanton'o'j est'as suveren'a'j ĉiam, kiam la federal'a konstituci'o ne lim'ig'as ili'a'n suveren'ec'o'n. Est'ant'e tia'j, ili rajt'as ĉiu'j'n pov'o'j'n, kiu'j ne est'as konfid'at'a'j al la federal'a aŭtoritat'o.”
La uson'a konstituci'o (1787) ne en'ten'as teori'a'n princip'o'n en la sam'tem'a artikol'o (sekci'o 8). Ĝi don'as nur list'o'n de la kamp'o'j, en kiu'j kompetent'as la Kongres'o, kaj ĝi las'as la rest'o'n al la ŝtat'o'j. Artikol'o'j 9 kaj 10 mal'permes'as al unu kaj al la ali'a'j tiu'j'n kamp'o'j'n, en kiu'j la pov'o'j konflikt'us.
Ekvilibr'o inter la du'spec'a'j aŭtoritat'o'j ebl'ig'is al la svis'a'j respublik'o'j grand'a'n ekonomi'a'n prosper'o'n, kaj la kanton'a'j mem'reg'o'j tut'e ne mal'ebl'ig'is tre solid'a'n centr'a'n reg'ist'ar'o'n, kiu ĉef'e zorg'is pri nov'a'j kamp'o'j de la viv'o, mal'ferm'it'a'j de la modern'a'j temp'o'j kaj de la inter'naci'a'j rilat'o'j.
La sep svis'a'j ministr'o'j, nom'at'a'j “Federal'a'j Konsil'ist'o'j”, est'as preskaŭ ĉiam re'elekt'at'a'j, eĉ de si'a'j politik'a'j kontraŭ'ul'o'j. Sam'e kiel la uson'a'j super'a'j juĝ'ist'o'j, ili plej oft'e rest'as ĉe si'a task'o ĝis la mort'o. Fakt'e, se oni vol'us kritik'i la svis'a'n kutim'o'n, oni pov'us eĉ bedaŭr'i tro pez'a'n daŭr'ec'o'n. Ekzempl'e ĝi ne facil'ig'as ŝanĝ'o'n de soci'a tradici'o.
Sub la tri'a kaj kvar'a franc'a'j respublik'o'j la reg'ist'ar'o ĉiu'moment'e fal'is, kaj tial sufer'is iom la fid'o je parlament'a demokrati'o. Mal'e, en Svis'land'o la Federal'a Konsil'ant'ar'o neniam eks'iĝ'as, sed simpl'e obe'as, se la parlament'o per voĉ'don'o, aŭ la popol'o per referendum'o, rifuz'as leĝ'o'n, kiu'n ĝi propon'is.
Ke Svis'land'o ne sekv'is plen'e la skandinav'a'j'n land'o'j'n en ili'a soci'a progres'o, tio'n klar'ig'as part'e la fakt'o, ke ĝi'a'j labor'ist'o'j kaj kamp'ar'an'o'j ne sukces'is akord'iĝ'i. Ni ankaŭ not'u la obstin'o'n de ĝi'a'j vir'o'j por rifuz'i al la vir'in'o'j la rajt'o'n je voĉ'don'o.
Sed la federal'a sistem'o cert'e sukces'is garanti'i al la svis'a'j respublik'o'j ili'a'n sen'de'pend'ec'o'n. Ĝi'n protekt'as ar'e ili'a unu'iĝ'o kun neŭtral'ec'o, re'kon'at'a de la grand'a'j potenc'o'j ekster'a'j, kaj er'e ili'a'j kanton'a'j reg'ist'ar'o'j, kiu'j fidel'e konserv'as la lingv'o'j'n, kutim'o'j'n kaj religi'a'j'n apart'aĵ'o'j'n de tiu'j divers'a'j popol'o'j.
Svis'a ŝtat'o pres'as sur si'a leter'paper'o “Respublik'o kaj Kanton'o de Ĝenevo”, ekzempl'e. Ĝi mem elekt'as si'a'n kanton'a'n parlament'o'n kaj propr'a'n reg'ist'ar'o'n. En la plej mal'nov'a'j svis'a'j respublik'o'j de la mont'val'o'j ankoraŭ kun'ven'as la tut'a vir'a popol'o en ĉiu'jar'a “Landsgemeinde” (land'komun'um'o), antikv'a form'o de rekt'a demokrati'o, laŭd'at'a de Rousseau kaj eĉ de Bonaparte.
Ĉar la du'dek'du svis'a'j respublik'o'j konserv'as si'a'j'n propr'a'j'n parlament'o'j'n kaj reg'ist'ar'o'j'n, ili mem'fakt'e konserv'as si'a'j'n lingv'o'j'n kaj apart'a'j'n kultur'o'j'n. Kvankam tri kvar'on'o'j de la tut'a loĝ'ant'ar'o parol'as german'a'j'n dialekt'o'j'n kaj skrib'as german'e, la franc'lingv'a'j kanton'o'j rest'as plen'e franc'kultur'a'j, kaj sam'e Tiĉin'o rest'as ital'lingv'a kaj Grizon'o part'e romanĉ'a.
En la centr'a reg'ist'ar'o la german'lingv'a pli'mult'o em'as las'i al la latin'a'j svis'o'j eĉ pli grand'a'n lok'o'n, ol ili rajt'us laŭ nur'a proporci'o nombr'a. Tia toler'o kaj kutim'o esprim'as la vol'o'n akcent'i la federal'a'n unu'ec'o'n en divers'ec'o.
Tiu fakt'o pruv'as, ke eĉ energi'a gent'o, kiel la german'a, kapabl'as eduk'iĝ'i demokrat'e al respekt'o por ali'a kultur'o ĉe mal'pli'mult'o, anstataŭ trud'i la si'a'n. La federal'a sistem'o facil'ig'as tia'n eduk'ad'o'n.
Kiam german'lingv'a'j hotel'ist'o'j kaj komerc'ist'o'j el la nord'o tro mult'ig'is german'lingv'a'j'n sur'skrib'aĵ'o'j'n en la sud'a respublik'o Tiĉin'o, kie kuŝ'as Lugano kaj Lokarno, tiam la kanton'a reg'ist'ar'o decid'is divers'a'j'n paŝ'o'j'n por protekt'i la ital'lingv'a'n karakter'o'n de si'a land'o. En fam'a proces'o ĉe la Federal'a Tribunal'o la super'a'j svis'a'j juĝ'ist'o'j prav'ig'is tiu'n defend'o'n de la propr'a land'kultur'o.
Ankaŭ la protest'ant'o'j form'as en Svis'land'o la pli'mult'o'n, sed la plej mal'nov'a'j respublik'o'j est'as katolik'a'j. Mult'a'j ali'a'j hav'as miks'a'n loĝ'ant'ar'o'n. En Glarus la du eklezi'o'j uz'as la sam'a'n ĉef'preĝ'ej'o'n dimanĉ'e je mal'sam'a'j hor'o'j por si'a di'serv'o. Post religi'a'j milit'o'j kaj post polemik'o'j tre akr'a'j en la fin'o de la dek'naŭ'a jar'cent'o, nun fin'e la inter'kred'a pac'o montr'iĝ'as al ĉiu'j kiel grand'a feliĉ'o. Tiel malgraŭ mult'a'j mal'perfekt'aĵ'o'j kaj eĉ mal'fru'iĝ'o en soci'a'j kamp'o'j, Svis'land'o viv'ig'is, kiel Uson'o, federal'a'n civiliz'o'n, kies spert'o pov'as util'i ne nur al ĝi mem. Al Eŭrop'o ĝi hav'ig'as eksperiment'a'n material'o'n kun interes'a'j rezultat'o'j.
Ĝi pruv'as, ke federal'a sistem'o ebl'ig'as konserv'i apart'a'j'n liber'ec'o'j'n kultur'a'j'n, politik'a'j'n aŭ religi'a'j'n, kaj akcel'i sam'temp'e komun'a'n ekonomi'a'n progres'o'n kaj pac'a'n kun'labor'ad'o'n. Kiom la svis'a'j respublik'o'j perd'is je suveren'ec'o, tiom ili gajn'is je sen'de'pend'ec'o, trankvil'ec'o kaj profit'ig'a'j inter'ŝanĝ'o'j.
La federal'a sent'o radik'iĝ'as kaj profund'iĝ'as pro komun'a'j instituci'o'j. En Svis'land'o ĝi'n favor'as la lern'ej'o'j, sed ĉiam kun atent'a zorg'o pri la du flank'o'j: unu'ec'o kaj divers'ec'o. La infan'o'j lern'as am'i la “person'ec'o'n” de ĉiu ceter'a svis'a respublik'o, ne nur de la centr'a unu'iĝ'o. Ili dev'as kon'i ili'a'j'n flag'o'j'n, kolor'o'j'n, kostum'o'j'n, pejzaĝ'o'j'n kaj fam'ul'o'j'n. En svis'a'j lern'ej'o'j la blazon'ŝild'o'j de la du'dek'du kanton'o'j ornam'as plej oft'e la mur'o'j'n de la klas'o'j aŭ koridor'o'j.
Tia'manier'e la ge'knab'o'j lern'as kompren'i la element'o'n de reciprok'ec'o, kio est'as fundament'a por iu ajn federaci'o. Ankaŭ la nom'o de la tut'a land'o help'as al tio. Hejm'e si'n sent'is nek la slovak'o'j en la tiel nom'it'a Hungar'uj'o, land'o de hungar'o'j, nek la hungar'o'j en Ĉeĥ'o'slovak'uj'o, land'o de ĉeĥ'o'j kaj slovak'o'j. La nom'o mem est'is mal'help'o. Ukrainoj kaj litovoj de la mal'nov'a Pol'uj'o prefer'is la nom'o'n “Serenissima Respublica”, ĉar ĝi en'ten'is la tri popol'o'j'n.
Ankaŭ la modern'a Belg'uj'o kaj Svis'land'o hav'as sen'parti'a'j'n nom'o'j'n. Imag'u tio'n, kio okaz'us, se tiu'j regn'o'j est'us nom'at'a'j Flandr'uj'o aŭ Valon'uj'o por difin'i la tut'a'n land'o'n anstataŭ nur part'o'n de ĝi! Cent'mil'o'j da hom'o'j sent'us ofend'o'n pro nur'a vort'o. Ĉar li bon'e kompren'is tio'n, Zamenhof propon'is neŭtral'a'j'n land'nom'o'j'n en si'a fam'a “Leter'o al la Diplomat'o'j” en la jar'o 1915, kaj pro la sam'a kaŭz'o dis'vast'iĝ'is nov'a'j nom'o'j imit'it'a'j laŭ la model'o Bolivio, Kolombio, Aŭstrali'o, kiu'j ebl'ig'as nom'i la hom'o'j'n per sufiks'o “an'o” anstataŭ per gent'a substantiv'o. Mahomet'an'o bengal'a prefer'as en'skrib'iĝ'i kiel Indi'an'o ol kiel Hind'o, ĉar tiu ĉi last'a vort'o por li signif'as gent'o'n kaj religi'o'n, ne li'a'n.
Civit'an'o el Ĝenevo sent'as si'n romand'o kaj svis'o, civit'an'o el Zürich sent'as si'n aleman'o kaj svis'o, tut'e simil'e, kiel franc'o en Quebec kaj angl'o en Toronto sent'as si'n kanad'an'o'j, eĉ parol'ant'e mal'sam'a'j'n lingv'o'j'n.
Tut'e prav'e insist'is Zamenhof pri la grav'ec'o de neŭtral'a'j nom'o'j. Ili cert'e facil'ig'as unu'iĝ'o'j'n de popol'o'j divers'lingv'a'j kaj divers'religi'a'j. Pro tio li tre bon'ven'ig'is la vort'o'j'n Uson'o kaj uson'an'o, kiu'j ankaŭ ebl'ig'as evit'i la mal'preciz'a'j'n nom'o'j'n Amerik'o kaj amerik'an'o.
Memor'u, ke en la provinc'o Galici'o de la aŭstr'o-hungar'a imperi'o hom'o'j si'n ĵet'is iam sub lokomotiv'o'n, ĉar la sur'skrib'o'j de la vagon'o'j est'is pres'it'a'j pol'e kaj ne ukrajne. La svis'a'j fer'voj'ist'o'j uz'as la vort'o'j'n Basel kaj Genève, evit'ant'e kiom ebl'e “Bâle” kaj “Genf”, kiu'j kaŭz'us pli oft'e rid'o'n ol koler'o'n.
La prov'o de 1920 ĝis 1939 est'is la unu'a oficial'a klopod'o por funkci'ig'i ĝeneral'a'n lig'o'n de naci'o'j. Ĝis tiam la ide'o rest'is nur teori'a kaj eĉ kimer'a en la okul'o'j de la hom'o'j.
Kelk'a'j pionir'o'j ja pres'is projekt'o'j'n pli fru'e. La fam'a ŝtat'ist'o Sully, ministr'o de la franc'a reĝ'o Henrik'o Kvar'a, verk'is plan'o'n. Pli post'e William Penn, la kvaker'a fond'int'o de Pennsilvanio, el'don'is propon'o'n por Eŭrop'a Federaci'o en 1692. Al la konferenc'o en Utrecht en 1713 abat'o Saint-Pierre send'is simil'a'n projekt'o'n, kiu'n Jean-Jacques Rausseau kaj eĉ Kant pli mal'fru'e laŭd'is kaj rekomend'is.
Tiam tem'is pri re'star'ig'o kaj pli'larĝ'ig'o de la mal'nov'a roma imperi'o sub nov'a form'o de federaci'o kun laŭ'vic'a'j prezid'o'j. Efektiv'e la imperi'o iam form'is komenc'o'n de unu'iĝ'o. En la mez'epok'o la aŭtoritat'o de la pap'o favor'is tio'n ĉef'e dum la temp'o, kiam li ankoraŭ dispon'is sankci'o'n, kiu'n tim'is la tiam'a'j princ'o'j, nom'e la pov'o'n ekskomunik'i.
Dum la dek'tri'a kaj dek'kvar'a jar'cent'o'j la grand'a ital'a poet'o Dante rev'is pri la hom'ar'a unu'ec'o, kaj en si'a latin'a verk'o “De monarchia” (I.8.) li eĉ skrib'is, ke “la hom'a famili'o pli proksim'iĝ'as al Di'o, kiam ĝi est'as unu'ig'it'a ... kaj tial la fakt'o'j pli konform'iĝ'as al la Di'a vol'o, se ĝi'n reg'as unu princ'o”.
La unu'a mond'milit'o de 1914 montr'is al la hom'o'j inter'ali'e du fakt'o'j'n: unu'e, ke la mond'o far'iĝ'is tre mal'grand'a, ĉar Azi'o kaj Amerik'o en'volv'iĝ'is en la disput'o'j'n de la mal'vast'a kaj batal'em'a Eŭrop'o; du'e, ke ne nur arme'o'j, sed tut'a'j popol'o'j sufer'is en tiu nov'a infer'o kruel'a kaj barbar'a. En 1860 kompat'o por vund'it'a'j soldat'o'j inspir'is Henrik'o'n Dunant fond'i la Ruĝ'a'n Kruc'o'n. En 1916 la kompat'o je la civil'a'j loĝ'ant'ar'o'j instig'is Lord'o'n Cecil sub'met'i al la brit'a reg'ist'ar'o, en kiu li sid'is, memorand'um'o'n pri “la rimed'o'j por mal'oft'ig'i la okaz'o'j'n de milit'o en la est'ont'ec'o”.
Li propon'is fiks'i nov'a'j'n land'lim'o'j'n nur por kvin jar'o'j kaj post'e ekzamen'i la plend'o'j'n kaj kritik'o'j'n en du'a pac'konferenc'o, mal'pli influ'at'a de la milit'a'j pasi'o'j. Sed ĉiu'j ŝtat'o'j dev'us antaŭ'e promes'i, ke ili sub'met'os si'n al arbitraci'o kaj part'o'pren'os en ekonomi'a blok'ad'o kontraŭ ĉiu ajn, kiu rifuz'us obe'i tia'n juĝ'o'n sen'parti'a'n.
Antaŭ la mond'milit'o la franc'a ŝtat'ist'o Léon Bourgeois jam propon'is, en libr'o nom'it'a “Societ'o de Naci'o'j”, simil'a'n sistem'o'n de materi'a'j sankci'o'j por trud'i disciplin'o'n inter la naci'o'j. El divers'a'j flank'o'j esprim'iĝ'is la dezir'o, kiam prezid'ant'o Wilson decid'is ag'i mem.
La propon'o'n de Lord Cecil ekzamen'is prezid'ant'o Wilson kaj deklar'is si'a'n aprob'o'n al kre'o de lig'o de naci'o'j en si'a fam'a parol'ad'o de la 8-a de januar'o 1918. Tri tag'o'j'n antaŭ'e ĉef'ministr'o Lloyd George akcept'is publik'e la ide'o'n de mond'sistem'o por inter'ŝtat'a just'ec'o, kiel unu el la milit'cel'o'j de Brit'uj'o.
La dek'kvar'a punkt'o de la Wilson-a deklar'o anonc'is lig'o'n ĝeneral'a'n kun reciprok'a'j si'n'dev'ig'o'j por “garanti'i sen'de'pend'ec'o'n kaj teritori'a'n ne'tuŝ'ebl'ec'o'n al ĉiu'j regn'o'j, grand'a'j kaj mal'grand'a'j”. El tio de'ven'is la Lig'a Kontrakt'o.
Ĝi'n redakt'is apart'a komision'o, kiu sid'is en Parizo sub la prezid'o de Woodrow Wilson mem. Part'o'pren'is Lord Cecil, Léon Bourgeois, general'o Smuts, senat'an'o Scialoja kaj ali'a'j reprezent'ant'o'j de la venk'int'a'j naci'o'j. Neŭtral'ul'o'j est'is invit'at'a'j pli post'e. La pac'konferenc'o akcept'is la tekst'o'n verk'it'a'n de tiu'j spert'ul'o'j kaj ĝi'n en'met'is en
la kontrakt'o'n de Versailles kiel unu'a'n ĉapitr'o'n. Toler'em'a je nobl'a ide'o, sed trov'ant'a ĝi'n nebul'a, Clémenceau ne kaŝ'is si'a'n dub'o'n de skeptik'ul'o.
Malgraŭ ĉiu'j klopod'o'j de Lord Cecil la venk'it'o'j ne ricev'is invit'o'n al part'o'pren'o, kaj tial la german'o'j konsider'is la kre'aĵ'o'n kiel lig'o'n de la venk'int'o'j. Kiam German'uj'o en'ven'is en 1926, est'is jam tro mal'fru'e por ripar'i la impres'o'n.
Eĉ pli grav'a'n bat'o'n sufer'is la Lig'o pro la uson'a mal'akcept'o. Laŭ la nord'amerik'a konstituci'o neces'as du tri'on'o'j de la voĉ'o'j en la Senat'o por konfirm'i kontrakt'o'n kun fremd'a'j regn'o'j. La pli'mult'o favor'a ne ating'is tiu'n alt'a'n proporci'o'n, ĉar la respublik'an'a parti'o fort'e kontraŭ'star'is al Wilson kaj al ĉia dev'ig'o je inter'ven'o ekster'land'a.
Tia'manier'e la sam'a potenc'o, kiu fond'is la Lig'o'n kaj pov'us don'i al ĝi la plej fort'a'n apog'o'n, for'est'is de'komenc'e. Ankaŭ la garanti'o'n promes'it'a'n de Wilson al Franc'uj'o mal'konfirm'is la uson'a Senat'o. Ĝi'n ne vol'is don'i Brit'uj'o sol'a kaj tiel fal'is la tut'a sistem'o kun'e kun la franc'a'j esper'o'j.
Nur tio sufiĉ'as por klar'ig'i la mal'sukces'o'n de la unu'a prov'o por organiz'i la tut'mond'o'n. Tamen la Lig'o sukces'is almenaŭ evit'i plur'foj'e milit'o'n inter mal'grand'a'j land'o'j kaj ili'n dev'ig'i al arbitraci'o. Tio'n oni ne rajt'as forges'i, kaj ankaŭ ne la kon'at'a'n fakt'o'n, ke la disput'o'j inter mal'grand'a'j ŝtat'o'j oft'e kaŭz'as milit'o'j'n inter la grand'a'j, ĉar la disput'ant'o'j hav'as amik'o'j'n aŭ protekt'ant'o'j'n kaj tial la konflikt'o'j, ŝajn'e lok'a'j, facil'e far'iĝ'as pli vast'a'j.
Kiu pov'us imag'i, ke unu'a prov'o sukces'us tuj liber'ig'i la mond'o'n de la batal'kutim'o daŭr'int'a jar'mil'o'j'n? La du'dek'jar'a eksperiment'o de la Lig'o hav'ig'as riĉ'a'n dokument'ar'o'n de fakt'o'j kaj spert'o'j por stud'i erar'o'j'n kaj ĉerp'i instru'o'n al pli taŭg'a klopod'o.
Sam'e kiel la Diet'o'j en la mez'epok'o, la kun'ven'o'j de la Lig'o de Naci'o'j kun'ig'is ambasador'o'j'n aŭ ministr'o'j'n de suveren'a'j regn'o'j. La membr'o'j ne est'is person'o'j, sed reg'ist'ar'o'j. Neniu'n decid'o'n oni pov'is far'i, escept'e unu'anim'e, kaj eĉ tiam ĝi dev'is est'i post'e konfirm'at'a en la divers'a'j naci'a'j parlament'o'j.
Simil'e okaz'is ĉe la konsil'ant'ar'o de la Lig'o, pli mal'vast'a kaj pli oft'e kun'ven'ant'a. En ĝi sid'is laŭ'rajt'e la grand'a'j potenc'o'j kaj ses ali'a'j ŝtat'o'j, elekt'it'a'j de la ĝeneral'a kun'ven'o laŭ'vic'e. Kompren'ebl'e la reprezent'ant'o'j de mal'fort'a'j land'o'j est'is dev'ig'at'a'j al eg'a prudent'o dum la diskut'o'j, por ne risk'i venĝ'o'n de la fort'a'j, ĉiam sent'em'a'j.
Deleg'it'o de Belg'uj'o aŭ Grek'uj'o bon'e sci'is, ke li ne pov'as en'danĝer'ig'i la ekonomi'a'n aŭ diplomat'a'n trankvil'ec'o'n de si'a land'o per inter'ven'o aŭ eĉ opini'o, kiu mal'plaĉ'us aŭ eĉ ofend'us Ital'uj'o'n aŭ Franc'uj'o'n.
Kiam disput'is grand'a ŝtat'o kun mal'grand'a, la deleg'it'o de neŭtral'a regn'o kutim'e ricev'is ĉiam la sam'a'n ordon'o'n de si'a reg'ist'ar'o: “Sub'ten'u la mal'grand'a'n laŭ'ebl'e, sed ne mal'amik'ig'u ni'n kun la grand'a, ĉar ni baldaŭ dev'os diskut'i nov'a'n komerc'a'n kontrakt'o'n kun ĝi...”. Ali'e dir'it'e: Ten'u vi'n sur unu krur'o dum la tut'a kun'sid'o, sed ne fal'u!
Mult'e pli liber'e pov'is ag'i la sen'parti'a'j organ'o'j aŭ teknik'a'j komision'o'j konsist'ant'a'j ne el reg'ist'ar'o'j, sed el person'o'j sen'de'pend'a'j, elekt'it'a'j kiel individu'o'j! Kiam ili reprezent'is nur si'a'n propr'a'n kompetent'ec'o'n kaj ne si'a'n reg'ist'ar'o'n, la spert'ul'o'j rajt'is est'i just'a'j.
Tia'j est'is ekzempl'e la juĝ'ist'o'j en Hag'o kaj ankaŭ la membr'o'j de la komision'o pri koloni'a'j mandat'o'j, kiu'j pov'is parol'i kaj voĉ'don'i sen risk'o por si'a land'o. Simil'a'n pov'o'n hav'is ekzempl'e la direktor'o de la Inter'naci'a Labor'ofic'ej'o, kiu tiam est'is fam'a franc'o, Albert Thomas. Li eĉ pled'is en Hag'o kontraŭ la reg'ist'ar'o de si'a patr'uj'o por defend'i la rajt'o'n de si'a ofic'ej'o protekt'i ankaŭ la kamp'labor'ist'o'j'n, ne nur la fabrik'a'j'n.
Tiam okaz'is tre vigl'a polemik'o en la pariza gazet'ar'o inter du kontraŭ'a'j em'o'j: Laŭ iu'j verk'ist'o'j ĉiu ofic'ist'o de la Lig'o rest'u naci'an'o obe'ant'a unu'a'lok'e al si'a patr'uj'o, laŭ ali'a'j li far'iĝ'u hom'ar'an'o sen'parti'a, kiu serv'u just'ec'o'n eĉ kontraŭ eventual'a prem'o kaj antaŭ'juĝ'o de la reg'ist'ar'o de si'a propr'a patr'uj'o. Tiu ĉi du'a vid'punkt'o cert'e gajn'is kompren'o'n, ĉar oni pli kaj pli volont'e prefer'is elekt'i skandinav'o'j'n aŭ ali'a'j'n neŭtral'ul'o'j'n por mal'facil'a'j posten'o'j.
En federaci'o'j de ŝtat'o'j, kiel Uson'o aŭ Svis'land'o, neces'as, ke la ministr'o'j aŭ ofic'ist'o'j don'u la unu'a'n lok'o'n al la komun'a kaj ĝeneral'a interes'o, antaŭ ol zorg'i pri apart'a avantaĝ'o de si'a propr'a ŝtat'o. Se ili ne far'us tio'n, ili kaŭz'us grand'a'n indign'o'n ĉie ekster si'a kanton'o.
Tia'n si'n'ten'o'n facil'ig'as la ekzist'o de federal'a patriot'ism'o, kiu plen'e mank'is en la Lig'o de Naci'o'j kaj ankoraŭ bezon'iĝ'as en la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Pri tio ni pli post'e parol'os de'nov'e.
Malgraŭ ĉi'a'j mank'o'j la Konsil'ant'ar'o de la Lig'o sukces'is solv'i rimark'ind'a'n nombr'o'n da konflikt'o'j per pac'ig'a inter'ven'o. Eĉ sen eŭrop'a aŭ tut'mond'a patriot'ism'o la nur'a interes'o de la grand'a'j potenc'o'j por evit'i milit'o'n lud'is util'a'n rol'o'n tiam.
Oft'e lud'is rol'o'n ankaŭ la publik'a mond'opini'o, kiel Wilson mem esper'is. En Ĝenevo ĉe'est'is amas'o da ĵurnal'ist'o'j kaj pionir'o'j el por'pac'a'j mov'ad'o'j. Ili form'is aŭd'ant'ar'o'n kaj iom'et'e kre'is atmosfer'o'n en la koridor'o'j, renkont'ant'e deleg'it'o'j'n.
Ĉar la kun'sid'o'j est'is publik'a'j, la plej sen'parti'a vid'punkt'o ĝeneral'e gajn'is la favor'o'n de tiu inter'naci'a medi'o. Ĝi'n esprim'is plej oft'e la send'it'o'j de mal'grand'a'j land'o'j kaj ili foj'e far'iĝ'is hero'o'j en la plej grav'a'j diskut'o'j. Ekzempl'e Nansen, la norveg'a esplor'ist'o, ricev'is aklam'o'n, kiam li mal'kaŝ'e kaj sen'tim'e pled'is.
Kelk'foj'e la grand'potenc'o'j prov'is for'kaŝ'i la diskut'o'j'n antaŭ la orel'o'j de la publik'o, sed la mond'gazet'ar'o re'ag'is tiel sever'e kontraŭ la part'o'pren'ant'a'j ŝtat'ist'o'j, ke ili pli kaj pli hezit'is propon'i sekret'a'j'n kun'sid'o'j'n.
Ceter'e la konsil'ant'ar'o pov'is ĉiam “sav'i la vizaĝ'o'n” en mal'facil'a'j afer'o'j. La ital'a reg'ist'ar'o ne perd'is prestiĝ'o'n en la solv'o pri Korfu. Ĝi ricev'is domaĝ'pag'o'n kaj for'las'is la grek'a'n insul'o'n sen humil'iĝ'o.
En kelk'a'j land'o'j, kiel Brit'uj'o aŭ Dan'uj'o, kre'iĝ'is ia popol'a kontrol'o pri la si'n'ten'o de la naci'a reg'ist'ar'o dum la Lig'a'j kun'sid'o'j. La Brit'a Asoci'o por la Lig'o de Naci'o'j hav'is du'on'milion'o'n da membr'o'j, kaj unu plebiscit'o, kiu'n ĝi privat'e organiz'is en la tut'a land'o, ricev'is dek'du milion'o'j'n da respond'o'j mem'vol'a'j. En ĉiu skot'a, kimr'a kaj angl'a urb'o kun'sid'is lok'a sekci'o de tiu societ'o por ekzamen'i la kondut'o'n de la brit'a'j oficial'ul'o'j en Ĝenevo.
En Franc'uj'o la simil'a asoci'o rest'is kompar'e mal'fort'a, kaj la publik'o sufiĉ'e skeptik'a. Briand, kiu favor'is la Lig'o'n, est'is oft'e mok'at'a kiel rev'ul'o.
Artikol'o X de la Kontrakt'o de la Lig'o de Naci'o'j tekst'is: “La membr'o'j de la Lig'o promes'as respekt'i kaj protekt'i kontraŭ ĉia ekster'a atak'o la teritori'a'n ne'tuŝ'ebl'ec'o'n kaj politik'a'n sen'de'pend'ec'o'n de ĉiu'j membr'o'j de la Lig'o. Se okaz'as atak'o'j, la Konsil'ant'ar'o zorg'as pri la rimed'o'j por efektiv'ig'i aplik'o'n de tiu promes'o.”
Ĉe la Pariza Konferenc'o en 1919 Léon Bourgeois propon'is, ke oni kre'u inter'naci'a'n arme'o'n aŭ almenaŭ centr'a'n stab'o'n por ebl'ig'i real'ig'o'n de la promes'o. Tio'n oni rifuz'is kiel praktik'e ne'far'ebl'a'n.
Ĉiu vol'is rest'i absolut'a mastr'o de si'a ŝip'ar'o aŭ arme'o, kaj ili'n dispon'ig'i nur laŭ'plaĉ'e. Tut'e sam'e okaz'is dum jar'cent'o'j en la lig'o de la svis'a'j ŝtat'o'j antaŭ ili'a unu'iĝ'o en ver'a'n federaci'o'n. Jam de la unu'a kun'ven'o de la Lig'o la ĉef'a'j deleg'it'o'j ripet'is, ke la membr'o-ŝtat'o'j rest'as absolut'e suveren'a'j, kaj ke oni ne vol'as kre'i super'ŝtat'o'n.
Oni prov'is eĉ pli'e mal'fort'ig'i la artikol'o'n X per interpret'a decid'o, kiu proklam'is, ke ĉiu rest'as nepr'e liber'a sekv'i aŭ ne sekv'i milit'a'j'n rekomend'o'j'n de la Konsil'ant'ar'o por sav'i teritori'o'n aŭ ekzist'o'n de minac'at'a ŝtat'o.
Kiam oni voĉ'don'is pri tiu rezoluci'o, la grand'potenc'o'j jes'is, sed mal'e dek'sep mal'grand'a'j ŝtat'o'j si'n de'ten'is, kaj Pers'uj'o sol'a kuraĝ'is respond'i ne. Ĉar neces'is unu'anim'ec'o por oficial'ig'i decid'o'n, la voĉ'o de Pers'uj'o fal'ig'is tiu'n afer'o'n, kaj la dek'sep ministr'o'j el la mal'grand'a'j ŝtat'o'j ven'is gratul'i Princ'o'n Arfa el Irano. Ke ili ne pov'is ag'i sam'e kiel li, sufiĉ'e klar'e montr'is la fort'a'n prem'o'n de la grand'potenc'o'j por influ'i voĉ'don'o'j'n en inter'naci'a'j kun'ven'o'j.
Tamen la tut'a disput'o rest'is nur teori'a, ĉar la praktik'o montr'iĝ'is en la fakt'o'j eĉ pli negativ'a ol la plej mal'fort'ig'a interpret'ad'o de la artikol'o X. Neniam la grand'potenc'o'j dispon'ig'is si'a'j'n arme'o'j'n por protekt'i atak'it'a'n land'o'n dum tiu epok'o de la Lig'o.
La sol'a memor'ebl'a ekzempl'o de simil'a dispon'ig'o est'is la send'o de divers'land'a'j taĉment'o'j por ten'i la polic'a'n ord'o'n kaj sen'parti'a'n gvid'o'n de plebiscit'o en Saarlando. Ĝi almenaŭ pruv'is la ebl'ec'o'n de efektiv'a serv'o por la pac'o en unu histori'a okaz'o. Cert'e la brit'a'j kaj ital'a'j soldat'o'j pli ŝat'is tiu'n pac'ig'a'n task'o'n, ol buĉ'i unu la ali'a'n en afrik'a'j dezert'o'j kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e en la du'a mond'milit'o ekster'lig'a.
La Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j ag'is sam'e, kre'ant'e inter'naci'a'n provizor'a'n polic'o'n en 1957 por facil'ig'i la for'ig'o'n de franc'a'j, brit'a'j kaj izraelaj arme'o'j el Egipta teritori'o. Pri milit'a help'o al Sud-Kore'o vid'u ĉapitr'o'n XXXV.
Kiam Franc'uj'o kaj Brit'uj'o moment'e kaj sam'temp'e hav'is reg'ist'ar'o'j'n pli favor'a'j'n al la Lig'o de Naci'o'j, ĝi'a firm'ec'o kresk'is iom'et'e. En 1924 la Ĝeneral'a Kun'ven'o voĉ'don'is tiel nom'it'a'n “Protokol'o'n” por klar'e difin'i tio'n, kio'n oni konsider'u kiel atak'o'n, kaj por dev'ig'i sen'diskut'a'n help'o'n al tiu, kiu est'us atak'at'a.
La tekst'o'n oni baz'is sur kontrakt'a promes'o akcept'i arbitraci'o'n kaj lim'ig'i arm'il'o'j'n, inter'ŝanĝ'e kun serioz'a garanti'o de sekur'ec'o per organiz'ot'a help'o milit'a. Neniam tiu Protokol'o est'is sub'skrib'at'a, ĉar inter'temp'e la konservativ'a parti'o venk'is ĉe la balot'o'j en Brit'uj'o, kaj la nov'a reg'ist'ar'o ne konsent'is pri tia kontrakt'o. Sen uson'a help'o ĝi ne vol'is lig'i “blind'e” si'a'n ŝtat'o'n.
Sekv'e Franc'uj'o kaj ties alianc'an'o'j en Orient-Eŭrop'o rifuz'is halt'ig'i si'a'n re'arm'ad'o'n kaj la konferenc'o pri mal'arm'ad'o mal'sukces'is kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e. Ankaŭ ili ne vol'is risk'i surpriz'o'n.
La unu'a mank'o al la Lig'a dev'o je reciprok'a help'o okaz'is pri Ĉin'uj'o. Kiam ĝi'n invad'is la japan'a'j arme'o'j, la ĝeneral'a kun'ven'o ja nom'is klar'e la ŝtat'o'n atak'ant'a'n, sed neni'u vol'is mem help'i la viktim'o'n, malgraŭ la tut'mond'a publik'a opini'o.
La du ĉef'a'j ŝtat'membr'o'j de la Konsil'ant'ar'o, Brit'uj'o kaj Franc'uj'o, ja posed'is en Azi'o koloni'o'j'n kiel Hongkong, Malaj'o kaj Indoĉinujo. Tim'ant'e japan'a'n venĝ'o'n, ili ne vol'is risk'i tia'n perd'o'n kaj mal'permes'is, ke la Lig'o decid'u pozitiv'a'n ag'o'n.
Eĉ plend'is ili'a gazet'ar'o pri la insist'o de la mal'grand'a'j land'o'j, kiu'j ne risk'is tiom en Eŭrop'o aŭ Sud'amerik'o. Al ĉiu'j est'is klar'e, kial Siam'o, pli danĝer'e proksim'e, ne montr'iĝ'is tiel urĝ'em'a.
En 1932 Ĉin'uj'o'n oni do las'is defend'i si'n sol'e. Nur akv'o'plen'a'n rezoluci'o'n oni voĉ'don'is kun rekomend'o, ke ĉiu ekzamen'u tio'n, kio'n ili pov'us el'trov'i por help'i iel ajn.
Dek jar'o'j'n post'e Japan'uj'o tamen kapt'is Hongkongon, Indoĉinujon kaj Malaj'o'n. Ne nur tiu'j'n koloni'o'j'n oni tiam perd'is, sed ankaŭ la tut'mond'a'n pac'o'n kun'e. Histori'a spert'o montr'as tio'n, kio okaz'as, kiam oni tim'as pag'i la prez'o'n de promes'o. Pli mal'fru'e ne nur la prez'o'n, sed la cent'obl'o'n oni dev'as pag'i. Franc'uj'o spert'is invad'a'n en 1940 kaj Brit'uj'o trov'iĝ'is mem sol'a en mort'a danĝer'o, ĉar oni las'is mal'respekt'i la dev'o'j'n de la Lig'o, unu post ali'a.
Kiu rajt'as kun pur'a konscienc'o juĝ'i la mank'o'j'n ĉe la unu'a Lig'o? Mal'grand'a land'o, kiel la svis'a konfederaci'o, tim'is eĉ la part'o'pren'o'n en la ekonomi'a'j sankci'o'j, la sol'a pozitiv'a pun'o iam prov'it'a de la Lig'o kontraŭ atak'o de unu membr'o al ali'a.
Grand'a ŝtat'o, tiam reg'at'a de Mussolini, najbar'is la et'a'n Svis'land'o'n, kiu est'is dev'ig'at'a, pro membr'ec'o de la Lig'o, aplik'i la ekonomi'a'n bojkot'o'n decid'it'a'n kontraŭ tiu potenc'a najbar'o, kiu invad'is Etiopion. Kompren'ebl'e fort'a'n tim'o'n hav'is la svis'a reg'ist'ar'o kaj ĝi pet'is permes'o'n de la Lig'o liber'iĝ'i ankaŭ el simil'a'j komerc'a'j dev'o'j. El la milit'a'j dev'ig'o'j ĝi jam est'is liber'ig'at'a en 1920 pro si'a neŭtral'ec'o, kaj bon'ven'ig'at'a en la Lig'o'n kun escept'a permes'o. Do ne dec'as, ke svis'o juĝ'u tro sever'e la tim'o'j'n de la ali'a'j, eĉ se pli potenc'a'j.
Laŭ la kontrakt'o de la Lig'o la ekonomi'a bojkot'o est'is dev'ig'a kontraŭ ŝtat'o kondamn'it'a kiel atak'ant'o. Artikol'o 16 tekst'is: “Se membr'o de la Lig'o komenc'as milit'o'n kontraŭ'e al si'a'j promes'o'j per artikol'o'j 12, 13 aŭ 15, ĝi est'as ipso facto konsider'at'a kiel kulp'a je batal'o kontraŭ ĉiu'j ceter'a'j membr'o'j de la Lig'o. Ili promes'as ĉes'ig'i ĉi'a'j'n komerc'a'j'n aŭ financ'a'j'n rilat'o'j'n kun tiu ŝtat'o...” ktp.
Kiam Ital'uj'o invad'is Etiopion malgraŭ la urĝ'a'j pet'o'j kaj avert'o'j de la Lig'o, ĝi fid'is, ke oni aplik'os al ĝi la sam'a'n just'ec'o'n, kiel al Japan'uj'o, t.e. ke oni las'os ĝi'n ag'i. Sufiĉ'e kompren'ebl'e la ital'a popol'o sent'is ofend'a'n, diferenc'o'n inter la ĝentil'a forges'o de sankci'o'j kontraŭ unu kaj la ne'atend'it'a decid'o ili'n aplik'i kontraŭ ali'a.
Ĉia mank'o al fiks'it'a regul'o en'ten'as du mal'avantaĝ'o'j'n: la jur'a'n “antaŭ'aĵ'o'n” aŭ escept'o'n tia'manier'e kre'it'a'n, kaj la mal'egal'ec'o'n aŭ mal'just'ec'o'n, se post'e oni re'ven'as al aplik'o de la leĝ'o en ali'a okaz'o.
Praktik'e la sankci'o'j est'is mal'serioz'e aplik'at'a'j. La franc'a reg'ist'ar'o de Laval sekret'e promes'is al Mussolini, ke ĝi neni'o'n konsent'os, kio pov'us efektiv'e mal'util'i al Ital'uj'o. Nur i'a'n simbol'a'n decid'o'n ĝi voĉ'don'us ĉe la Lig'o. Tiel oni vund'is ital'a'n fier'ec'o'n sen ia help'a profit'o al Etiopio, kaj la angl'o-franc'a ŝip'ar'o trankvil'e las'is la ital'a'j'n ŝip'o'j'n transport'i arme'o'j'n al Afrik'o. La Lig'o'n oni permes'is lud'i nur la rol'o'n de pac'juĝ'ist'o sen polic'o.
Kiel ni jam dir'is, Lord Cecil propon'is post la unu'a mond'milit'o, ke la nov'a'j land'lim'o'j est'u fiks'at'a'j nur por la daŭr'o de kvin jar'o'j. Du'a konferenc'o tiam okaz'us por ekzamen'i ebl'a'j'n ŝanĝ'o'j'n. Inter'temp'e batal'em'o kaj venĝ'em'o trankvil'iĝ'us kaj oni pov'us pli facil'e aplik'i la konsil'o'n de Prezid'ant'o Wilson, kiu deklar'is la 27-an de septembr'o 1918, ke sen'parti'a si'n'ten'o dev'as “far'i neni'a'n diferenc'o'n inter tiu'j, al kiu'j ni em'as ag'i just'e kaj tiu'j, kontraŭ kiu'j ni ne tiel em'as”.
Ĉar la ide'o ne ŝajn'is al koleg'o'j sufiĉ'e praktik'a, Lord Cecil pled'is por ali'a manier'o las'i la pord'o'n mal'ferm'it'a al ebl'a'j ŝanĝ'o'j pac'a'j kun sever'a'j sankci'o'j kontraŭ ĉiu ŝtat'o, kiu prov'us trud'i ŝanĝ'o'n per atak'o.
Kun tiu cel'o li sub'met'is al la Pariza Konferenc'o en 1920 projekt'o'n de artikol'o laŭ la jen'a tekst'o: “La alt'a'j kontrakt'ant'o'j intenc'as respekt'i la teritori'a'n ne'tuŝ'ebl'ec'o'n de ĉiu'j membr'o-ŝtat'o'j de la Lig'o kaj ili'n defend'i kontraŭ ĉia ekster'a atak'o. Tial ili kun'decid'as antaŭ'vid'i rimed'o'j'n por mal'ebl'ig'i ĉi'a'n prov'o'n de ali'a'j ŝtat'o'j per'fort'e ŝanĝ'i la teritori'a'n aranĝ'o'n ekzist'ant'a'n je la temp'o de ĉi tiu kontrakt'o.” (Ĉapitr'o I, art. 2).
Post tiu promes'o kun'e rezist'i al per'fort'o, la projekt'o mal'ferm'is fenestr'o'n al pac'a aer'ŝanĝ'o: “Se montr'iĝ'os iam ajn, ke land'lim'o'j de iu ŝtat'o, tiel garanti'at'a'j laŭ la ĉi supr'a artikol'o, ne plu konform'iĝ'as al la postul'o'j de la situaci'o, la Lig'o ekzamen'os la problem'o'n kaj rajt'os rekomend'i al la koncern'a'j ŝtat'o'j i'a'j'n ŝanĝ'o'j'n, kiu'j'n ĝi juĝ'os neces'a'j. Se tia rekomend'o est'as mal'akcept'at'a de la koncern'at'o'j, tiam est'os por la membr'o-ŝtat'o'j de la Lig'o la dev'ig'o konsent'it'a en la ĉi supr'a artikol'o protekt'i tiu'n teritori'o'n kontraŭ atak'o.” (Ĉap. II. art 1.)*
Tia'manier'e la Lig'o rajt'us sub'met'i al la Tribunal'o en Hag'o pet'o'n por ŝanĝ'o de land'lim'o kaj post'e rekomend'i la juĝ'o'n sen'parti'a'n al la disput'ant'a'j land'o'j. Se ili rifuz'us akcept'i la juĝ'o'n, la Lig'o tiam ĉes'ig'us si'a'n garanti'o'n al tiu teritori'o, kaj las'us ili'a'j'n kanon'o'j'n parol'i. Oni tiam hav'us negativ'a'n sankci'o'n kun la cel'o dev'ig'i tiu'n, kiu ne ŝat'as ced'i.
Sam'temp'e tio pov'us kaŭz'i danĝer'o'n de lok'a milit'o, kaj tial la Pariza Konferenc'o ne konsent'is kun tiu projekt'o, sed la rezultat'o est'is eĉ pli mal'bon'a, ĉar la pord'o'n oni tiam plen'e ŝlos'is kontraŭ ĉia pac'a kaj trankvil'a re'ekzamen'o de situaci'o'j, kaj fin'e oni ne plu protekt'is iu'n ajn kontraŭ per'fort'a'j ŝanĝ'o'j.
Iom'a'n rest'aĵ'o'n el la ide'o de Lord Cecil oni ja las'is en artikol'o 19 de la Lig'a Kontrakt'o, sed en form'o mort'liter'a: “La ĝeneral'a kun'ven'o rajt'as de temp'o al temp'o invit'i la ŝtat'membr'o'j'n al re'ekzamen'o de kontrakt'o'j, iĝ'int'a'j ne'aplik'ebl'a'j, kaj de inter'naci'a'j situaci'o'j, kies daŭr'o pov'us en'danĝer'ig'i la pac'o'n de la mond'o.”
Eĉ tiel mal'gras'a artikol'o est'us pov'int'a serv'i por ekzamen'i ekzempl'e la plend'o'j'n de German'uj'o post Versailles, se la politik'a geni'o egal'us la teknik'a'n, sed, mal'feliĉ'e, nur dorm'is artikol'o 19 en si'a glaci'a bel'ec'o kvazaŭ mumi'o en vitr'a kest'o.
Unu'foj'e oni ĝi'n cit'is en Ĝenevo, kiam Bolivio pet'is ekzamen'o'n de si'a land'lim'o kun Ĉilio, sed la Lig'o rifuz'is eĉ diskut'i la pet'o'n, tim'ant'e, ke ĝi kaŭz'us tro mult'a'j'n simil'a'j'n, kaj neni'o plu ĝen'is la dorm'o'n de la bel'a artikol'o, ĝis kiam la du'a mond'milit'o salt'ig'is en pec'o'j'n la vitr'o'n de ĝi'a ĉerk'o, sam'temp'e kun la vitr'aĵ'o'j de la plej bel'a'j ĉef'preĝ'ej'o'j en Eŭrop'o.
Fakt'e la Lig'o de Naci'o'j ja sukces'is solv'i mult'a'j'n konflikt'o'j'n lok'a'j'n kaj eĉ mez'grav'a'j'n, sed ĝi mal'sukces'is en la grav'a'j, kiam ĝi'a'j ĉef'a'j membr'o'j est'is rekt'e koncern'at'a'j. Ĉiu el tiu'j grand'potenc'o'j dispon'is mem pri materi'a fort'o super'a al la mal'grand'a'j rimed'o'j, kiu'j'n la ceter'a'j modest'a'j ŝtat'o'j pov'is kun'e hav'ig'i al la Lig'o. Financ'e ĝi'a jar'budĝet'o kun'e kun tiu'j de la Hag'a Tribunal'o kaj Inter'naci'a Labor'ofic'ej'o sum'is apenaŭ dek milion'o'j'n da dolar'o'j.
Tio egal'is la spez'o'n por unu hor'o de milit'o aŭ unu batal'ŝip'o. Por asekur'o kontraŭ la plej terur'a katastrof'o, la membr'o'j ne pag'is eĉ unu cent'on'o'n de dolar'o por ĉiu loĝ'ant'o. Tamen en ĉiu ĝeneral'a kun'ven'o fam'a'j ŝtat'ist'o'j insist'is por ŝpar'o de elektr'a lum'o aŭ de hejt'ad'o de la ĉambr'o'j en la sekretari'ej'o. Tio montr'is, kiel mal'mult'e ili ŝat'is la nov'a'n instituci'o'n, dum la popol'o'j mult'o'n atend'is de ĝi. Ĉar mank'is al ili la vol'o aplik'i la pac'a'j'n artikol'o'j'n de la Lig'a Kontrakt'o (pri re'ekzamen'o de situaci'o'j kaj sen'arm'iĝ'o), kaj ĉar ili ne kuraĝ'is plen'um'i la promes'o'j'n pri kun'a rezist'o al per'fort'o, ili uz'is la Lig'o'n nek por cert'ig'i pac'o'n, nek por halt'ig'i atak'o'j'n, ĝis kiam la du'a mond'milit'o surpriz'is ili'n. Nur tiam la kuraĝ'o venk'is hezit'o'j'n.
Kiel prav'e rimark'ig'is Einstein, vizit'ant'e Ĝenevon, ke ne kompetent'ec'o mank'is tie, sed karakter'o kaj la vol'o sukces'i. Cert'e la Lig'a Kontrakt'o sufer'is je komenc'a difekt'o, ĉar ĝi baz'iĝ'is sur absolut'a'j naci'a'j suveren'ec'o'j, sed ĝi tamen en'ten'is la rimed'o'n ili'n brems'i per komun'a disciplin'o. La praktik'o montr'iĝ'is eĉ pli difekt'a ol la tekst'o, kaj la spirit'o mal'super la liter'o. Tia'n spert'o'n oni ne rajt'as forges'i por est'ont'a konstru'o.
Dum mank'is la fid'o je la ĉef'a'j task'o'j, iom da fervor'o reg'is por la flank'a'j. En la du'a period'o, post 1930, nur tiu'j efektiv'e daŭr'is. Kutim'e la publik'o ne sci'as pri la grand'a kaj pacienc'a labor'ad'o por halt'ig'i la vend'ad'o'n de opi'o kaj la trafik'o'n de sklav'o'j kaj sklav'in'o'j, ĉu nigr'a'j aŭ blank'a'j, por re'hejm'ig'i rifuĝ'int'o'j'n, por egal'ig'i labor'kondiĉ'o'j'n en fabrik'o'j per inter'naci'a'j konvenci'o'j de la Labor'ofic'ej'o, kaj ankaŭ por iom protekt'i la popol'o'j'n afrik'a'j'n en la koloni'o'j “sub mandat'o”.
En mond'o, kie oni ne hav'as milit'o'n en ĉiu generaci'o, tia'j ag'ad'o'j hav'as unu'a'n rang'o'n. Neces'as do ne forges'i la spert'o'n pli pozitiv'a'n sur tiu'j kamp'o'j, eĉ se la ĉef'a task'o bezon'as nov'a'n kaj plen'a'n re'konstru'o'n.
Sur la kamp'o koloni'a la Lig'o de Naci'o'j efektiv'e kre'is nov'aĵ'o'n. Antaŭ'e, afrik'a popol'o, reg'at'a de eŭrop'a potenc'o, hav'is neni'a'n plend'ej'o'n. Nur okaz'e ĝi trov'is amik'o'n en la konscienc'o de kompat'a misi'ist'o aŭ de indign'ant'a parlament'an'o, kiu kuraĝ'is pres'ig'i broŝur'o'n aŭ protest'i parol'e kontraŭ mal'just'aĵ'o'j. Neces'is por tio ver'a kuraĝ'o, ĉar tia'n person'o'n oni tuj kulp'ig'is kiel perfid'ul'o'n kontraŭ la bon'fam'o de la patr'uj'o.
En 1919 Prezid'ant'o Wilson ne konsent'is, ke la venk'int'o'j simpl'e aneks'u la koloni'o'j'n de German'uj'o, ankaŭ ne la teritori'o'j'n de la turk'a imperi'o en arab'a'j land'o'j. Li postul'is, ke ili est'u administr'at'a'j de la okup'ant'o'j (Franc'uj'o, Belg'uj'o, Brit'uj'o, Sud-Afrik'o, k.t.p.) sub “mandat'o” kaj sub kontrol'o de la Lig'o de Naci'o'j.
La Konsil'ant'ar'o de la Lig'o elekt'is apart'a'n komision'o'n por ekzamen'i la raport'o'j'n de la mandat'a'j potenc'o'j ĉiu'jar'e, kaj la plend'o'j'n de la loĝ'ant'ar'o kun'e kun la oficial'a'j respond'o'j.
Artikol'o 22 de la Lig'a Kontrakt'o dir'is: “La bon'fart'o kaj prosper'o de tiu'j popol'o'j est'as sankt'a task'o de la civiliz'o kaj tial neces'as en'met'i en tiu'n ĉi kontrakt'o'n taŭg'a'j'n garanti'o'j'n por plen'um'i tiu'n task'o'n”.
Unu scen'o'n mi ĉe'est'is kaj pov'as rakont'i por ilustr'i la nov'ec'o'n de la sistem'o. Antaŭ la komision'o si'n prezent'is iam la guberni'estr'o mem de tia koloni'o. Sur'lok'e en Afrik'o Li'a Moŝt'o kutim'is je la humil'eg'a'j salut'o'j de nigr'a'j ofic'ist'o'j kaj serv'ist'o'j sur la ŝtup'ar'o de si'a blank'a palac'o. En Ĝenevo li dev'is sid'i ĉe la fin'o de long'a tabl'o kiel student'o por ekzamen'o.
Kontraŭ li sid'is la juĝ'ant'o, sved'a parlament'an'in'o kun blank'a'j har'o'j, kon'at'a en Stockholm kiel prezid'ant'in'o de kontraŭ'alkohol'a lig'o. En la nom'o de la komision'o ŝi demand'ad'is li'n pri fakt'o post fakt'o laŭ zorg'e prepar'it'a dokument'ar'o: kial oni kondamn'is negr'o'n je du'jar'a mal'liber'ig'o pro mal'ĝentil'aĵ'o, dum blank'ul'o dev'is nur pag'i mon'pun'o'n pro ĝis'mort'a bat'ad'o de mal'labor'em'a labor'ist'o. Ŝi vol'is ankaŭ sci'i, kial cert'a fabrik'o pag'is la salajr'o'j'n per botel'o'j da drink'aĵ'o anstataŭ per mon'o, k.t.p.
Li'a kompat'ind'a Moŝt'o pli kaj pli ŝvit'is, promes'is inform'iĝ'i, embaras'e foli'um'is paper'o'j'n kaj mal'facil'e konserv'is la pacienc'o'n, La prezid'ant'o est'is ital'o. Ĉar li'a land'o ne ricev'is eĉ part'o'n de la divid'it'a'j koloni'o'j, li malic'e kuraĝ'ig'is la demand'o'j'n, vid'ebl'e ĝen'a'j'n por najbar'o pli favor'it'a, ĵaluz'o inter potenc'o'j oft'e help'is ek'kon'i la ver'o'n.
La unu'a'n foj'o'n en la hom'a histori'o, koloni'a'j reg'ist'ar'o'j est'is dev'ig'at'a'j respond'i pri si'a'j ag'o'j al super'a mond'aŭtoritat'o. Tiu sol'a fakt'o en'konduk'is ja grav'a'n ŝanĝ'iĝ'o'n en hom'a'j rilat'o'j. Re'ir'i mal'antaŭ'e'n est'us grand'a mal'progres'o. Jam la ĉart'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en'ten'as paŝ'o'n mal'antaŭ'e'n, ĉar laŭ ĝi la membr'o'j de la komision'o pri kontrol'at'a'j koloni'o'j est'as ne plu sen'de'pend'a'j person'o'j elekt'it'a'j pro si'a individu'a spert'o, sed ŝtat'o'j, kiu'j send'as oficial'a'j'n deleg'it'o'j'n. Tia'manier'e la juĝ'ant'o'j ne est'as plu liber'a'j esprim'i plen'e sen'parti'a'n opini'o'n, ĉar ili de'pend'as de si'a reg'ist'ar'o.
La diferenc'o inter individu'o'j kaj ŝtat'o'j, elekt'it'a'j por juĝ'i plend'o'j'n, est'as fundament'a. Ĝi aper'is en plen'a lum'o inter la komision'o pri koloni'o'j sub mandat'o kaj la Konsil'ant'ar'o de la Lig'o, kiu ten'is la pov'o'n fin'decid'i pri la rekomend'o'j de la komision'o.
Neni'o pli klar'e montr'as la mal'sam'ec'o'n inter ver'a federaci'o kaj nur'a lig'o de ŝtat'o'j, kiel la mort'int'a Lig'o de Naci'o'j aŭ la post'a Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. En ver'a federaci'o la supr'a'j aŭtoritat'o'j konsist'as el sen'de'pend'a'j person'o'j, kiel la juĝ'ist'o'j en Hag'o. Ili reprezent'as ne si'a'n apart'a'n ŝtat'o'n, sed la tut'a'n naci'ar'o'n, kies ĝeneral'a kun'ven'o elekt'is ili'n.
Por juĝ'i aŭ decid'i i'o'n, ili ne ricev'as ordon'o'n de si'a reg'ist'ar'o, sed ag'as laŭ si'a spert'o kaj konscienc'o. Mal'e, Konsil'ant'ar'o, laŭ la ĝeneva aŭ nov'jork'a form'o, konsist'as el ŝtat'o'j, ne person'o'j, kaj ties ambasador'o'j aŭ ministr'o'j dev'as pri ĉio sekv'i la instrukci'o'j'n de si'a reg'ist'ar'o. Ĉu svis'o pov'us imag'i la membr'o'j'n de la federal'a ekzekutiv'o en Bern, dev'ig'at'a'j sub'met'i si'a'j'n decid'o'j'n al la vol'o de la aŭtoritat'o'j de si'a kanton'o?
Ĉu nord'amerik'an'o pov'us imag'i la juĝ'ant'o'j'n de la Super'a Federal'a Tribunal'o en Washington dev'ig'at'a'j atend'i la opini'o'n de lok'a ŝtat'polic'o anstataŭ ordon'i mal'e, ke tiu polic'o aplik'u la juĝ'o'n? Nek por ekzekutiv'o, nek por tribunal'o taŭg'as la sistem'o de ŝtat'o-membr'o'j anstataŭ individu'o'j. Ceter'e, ĉu oni pov'as eĉ konsider'i kiel ver'a'n aŭtoritat'o'n tia'n konsil'ant'ar'o'n, kiu dev'as pet'i si'a'j'n membr'o'j'n — aŭ la plej potenc'a'j'n inter ili — ke ili prunt'e'don'u si'a'j'n ĝendarm'o'j'n por ĉia komun'a polic'aĵ'o?
La Hag'a Tribunal'o kaj la est'int'a Lig'a Komision'o pri Koloni'a'j Mandat'o'j reprezent'as la ĝust'a'n kaj just'a'n sistem'o'n. Malgraŭ la fakt'o, ke ili ne dispon'is pri fort'o por aplik'i si'a'j'n juĝ'o'j'n, ili tamen efik'is, ĉar la mond'opini'o sub'ten'is ili'n. Pri koloni'o'j plend'is la reg'ist'ar'o de Sud-Afrik'o eĉ pri la influ'o de la ĵus nom'it'a komision'o, ĉar ĝi nask'is esper'o'j'n ĉe la nigr'a'j popol'o'j en la tut'a kontinent'o.
Ankaŭ la nov'a komision'o pri kontrol'a'j koloni'o'j “sub kurator'ec'o”, ĉe la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, ne plaĉ'is al la sud-afrik'a reg'ist'ar'o, kvankam ĝi est'as mal'pli sen'de'pend'a ol la mal'nov'a. Politik'a'j alianc'o'j aŭ diplomat'a si'n'gard'em'o ferm'as ja la buŝ'o'n de plur'a'j deleg'it'o'j, sed la part'o'pren'o de membr'o-ŝtat'o'j kun kolor'haŭt'a loĝ'ant'ar'o tamen aŭd'ig'as voĉ'o'n por defend'i la nigr'ul'o'j'n. Azi'o far'iĝ'as advokat'o por Afrik'o, kiel esper'is tio'n Gandhi.
La reg'ant'a fidel'ec'o al naci'a suveren'ec'o ĉiam ten'is la spirit'o'n mult'e mal'antaŭ la liter'o ĉe la Konsil'ant'ar'o de la Lig'o kaj preskaŭ sam'e ĉe la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Est'is iom pli bon'e ĉe la ĝeneral'a'j kun'ven'o'j de ambaŭ instituci'o'j, la mal'nov'a kaj la nov'a, ĉar la grand'a nombr'o de mal'grand'a'j ŝtat'o'j kre'as atmosfer'o'n, i'a'n tut'mond'a'n opini'o'n.
En la sub'instituci'o'j, kie sid'is person'o'j respond'ec'a'j al la ĝeneral'a kun'ven'o kaj ne al apart'a'j reg'ist'ar'o'j, sufiĉ'e rapid'e kresk'is la kun'labor'em'o inter'naci'a. Ĉe la sekretari'ej'o kaj en teknik'a'j komision'o'j sid'is foj'e ver'a'j apostol'o'j, ag'em'a'j por serĉ'i solv'o'j'n just'a'j'n kaj pac'ig'a'j'n. Pli mult'a'j ili est'us, se la salajr'o'j de la plej alt'a'j ofic'ist'o'j ne tiom trans'paŝ'us la lim'o'n kompar'e kun tiu'j de la plej mal'alt'a'j, ĉar ne la mon'o, sed la spirit'o kapabl'as hav'ig'i la ver'a'j'n si'n'don'ul'o'j'n.
La diplomat'a super'kontrol'ad'o kaj la sen'ĉes'a'j sen'iluzi'iĝ'o'j pro la si'n'ten'o de la Konsil'ant'ar'o baldaŭ mal'kuraĝ'ig'is mult'a'j'n el la plej bon'a'j fervor'ul'o'j. Unu post la ali'a for'las'is Ĝenevon post kelk'a'j jar'o'j. Tamen, eĉ en la Konsil'ant'ar'o, iom da hom'ar'a sent'o kresk'is en la ĝarden'o de kutim'o kaj amik'a renkont'iĝ'o. Kompar'e kun si'a kontrakt'o, la Lig'o montr'iĝ'is eg'e mal'super si'a task'o, sed kompar'e kun anarki'o kaj milit'o, ĝi'a'j kun'sid'o'j al'port'is grand'a'n progres'o'n.
Eĉ se la statut'o trans'paŝ'is la naci'a'j'n vol'o'j'n, ne sufiĉ'e prepar'it'a'j'n, est'is jam tuŝ'ebl'a rezultat'o la sol'a fakt'o, ke oni nun hav'is centr'o'n por ekzamen'i komun'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n kun la dezir'o evit'i milit'o'n.
Neni'u bezon'is est'i profet'o por asert'i, ke tiu kutim'o far'iĝ'is definitiv'a kaj neces'a en la mond'o, La kre'o de la nov'a organiz'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j post la mort'o de la mal'nov'a Lig'o tio'n pruv'is klar'e.
La Inter'naci'a Ruĝ'a Kruc'o en Ĝenevo, la Universal'a Poŝt'a Unu'iĝ'o en Berno, la Inter'naci'a Agrikultur'a Institut'o en Romo, k.t.p. sukces'is ja viv'ig'i en si'a'j organiz'o'j spirit'o'n de tut'mond'a kun'labor'ad'o super mal'sam'a'j vid'punkt'o'j, Est'as eĉ ankoraŭ pli normal'e, ke simil'a centr'o ekzist'as por la fundament'a cel'o de la inter'ŝanĝ'o'j kaj de la pac'o kun'e kun la komun'a'j zorg'o'j pri san'o aŭ inter'help'o en okaz'o'j de natur'a'j katastrof'o'j, Pri tiu ĉi last'a punkt'o la ital'a senat'an'o Ciraolo montr'is la avantaĝ'o'j'n de antaŭ'temp'a prepar'o kaj pret'ec'o.
Ĉu por pli'bon'ig'i ne'sufiĉ'a'n organ'o'n, ĉu por al'port'i pli da ole'o al rad'o'j ekzist'ant'a'j, sed tro avar'e uz'at'a'j, por ambaŭ cel'o'j neces'as la varm'o de publik'a sent'o al'don'ind'a al la am'o je naci'a patr'uj'o. Nek la et'a Konfederaci'o de svis'a'j ŝtat'o'j, nek la vast'a Unu'iĝ'o de nord-amerik'a'j ŝtat'o'j est'us ebl'a'j kaj viv'a'j sen federal'a patriot'ism'o, si'a'temp'e am'o nov'a, kiu kresk'is kiel amik'a al'don'aĵ'o al la ĝis'tiam'a'j patr'uj'am'o'j.
Grand'a erar'o ĉe la publik'o est'as la kred'o, ke naci'a patr'uj'am'o kaj inter'naci'a patriot'ism'o ne pov'as kun'viv'i. Kio okaz'is en inter'ŝtat'a'j federaci'o'j, pruv'as la mal'o'n. Vid'u la spert'o'n uson'a'n, svis'a'n aŭ jugoslav'a'n ekzempl'e.
Ekzist'as ankoraŭ hom'o'j tim'ant'a'j la vort'o'n “inter'naci'a”, kiu'n ili'a kor'o ig'as sam'signif'a kiel “kontraŭ'naci'a”. Nu, la poŝt'o est'as inter'naci'a, ankaŭ pan'o, komerc'o, scienc'o, religi'o. La plej vast'a eklezi'o krist'an'a nom'as si'n “katolik'a”; en la grek'a lingv'o tio signif'as “universal'a”.
Nom'u ĝi'n universal'a, hom'ar'a, tut'mond'a aŭ inter'naci'a, neni'a instituci'o super land'lim'o'j pov'as kresk'i sen ia sent'o aŭ am'o por ĝi'n varm'ig'i. Oft'e la sent'o kresk'as kun la instituci'o mem sam'e kiel flor'o'j sur arb'o. Uson'o kaj Svis'land'o spert'is tiu'n fenomen'o'n, Sovetio simil'e. Kompren'ebl'e la publik'a'j lern'ej'o'j en tiu'j federaci'o'j kultur'is tiu'n sent'o'n.
En svis'a'j respublik'o'j, kiel Baselo, Ĝenevo aŭ Tiĉin'o, la infan'o'j star'iĝ'as por ek'kant'i la kanton'a'n kaj post'e la federaci'a'n himn'o'n en ĉiu ceremoni'o. La du flag'o'j flirt'as ĉe la fenestr'o'j. Kiu rajt'as profet'i, ke neniam ek'flirt'os tri'a standard'o kaj ek'son'os tri'a kant'o? Tia hom'ar'a simbol'o, kiel la esperant'ist'a, nur pli'riĉ'ig'us la ĝis'nun'a'n tradici'o'n.
Se ni'a liber'ec'o kaj apart'a naci'a geni'o est'as sav'at'a'j kaj protekt'at'a'j de la nov'a instituci'o pli vast'a, ĉu ni ne konstat'os gajn'o'n en la nov'a komplet'ig'a sent'o?
Am'i blind'e kanton'a'n aŭ naci'a'n patr'uj'o'n kiel absolut'a'n plafon'o'n, tio konduk'as rekt'e al katastrof'o, ĉar fatal'e okaz'as iam inter'frap'o kun ali'a grup'o, sam'e blind'a, kiu kred'as si'a'n patr'uj'o'n sol'a en la mond'o. Nu, patriot'ism'o naci'a en la real'o ekzist'as ĉiam en la mult'e'nombr'o, neniam en sol'ec'o.
Trov'iĝ'as ne nur tragedi'a, sed ankaŭ rid'ig'a element'o en tia gust'o por ver'o'j fals'ig'it'a'j per am'o al unu sol'a part'o de la mond'o kaj pro mal'kapabl'ec'o vid'i objektiv'e la fakt'o'j'n de la ceter'a'j part'o'j. Tiel oni fal'as en la fantazi'o'j'n de sovaĝ'a'j gent'o'j, kiu'j nom'as si'n “la ver'a'j hom'o'j” aŭ “la fil'o'j de la sun'o” aŭ “la plej nobl'a naci'o en la tut'a mond'o”, k.t.p.
En la mez'epok'o la eŭrop'a'j famili'o'j ankoraŭ ag'ad'is laŭ venĝ'o kaj re'venĝ'o kiel la Kapuletoj kaj Montaguoj en Veron'o, kies dram'o'n etern'ig'is Shakespeare. La sent'o pri honor'o kaj “vendetta” reg'is. Long'e daŭr'is la kutim'o pri duel'o'j.
Nun tiu kutim'o preskaŭ mort'is kaj sent'o super'a dis'vast'iĝ'is. Ĝi ne detru'is la am'o'n de la ge'patr'o'j al si'a'j infan'o'j. Mal'e, la patr'in'o'j ĝoj'as, ke la fil'o'j ne plu risk'as si'a'n viv'o'n pro tiu'j batal'o'j pri famili'a honor'o. En ni'a temp'o bedaŭr'ind'e la naci'a honor'o kaj prestiĝ'o far'iĝ'is tragedi'a pretekst'o por sub'met'i la jun'ul'o'j'n kaj tut'a'j'n popol'o'j'n al la mort'danĝer'o. Urĝ'as al'don'i nov'a'n sent'o'n al tiu blind'a fidel'ec'o.
Dis'vast'ig'i mond'sent'o'n por mal'grand'ig'i la danĝer'o'n de blind'a patr'uj'am'o, tio neces'as kun'e kun la pli'perfekt'ig'o de mond'organiz'o. La Lig'o de Naci'o'j ja star'ig'is Inter'naci'a'n Institut'o'n de Intelekt'a Kun'labor'ad'o, sed oni dev'ig'is ĝi'n sever'e lim'ig'i si'a'n ag'ad'o'n kaj zorg'i nur pri universitat'a'j kaj bibliotek'a'j inter'rilat'o'j, Oni tim'is pli hom'ar'a'n kamp'o'n.
Kiam iu propon'is en'konduk'i en la lern'ej'o'j'n instru'ad'o'n pri la cel'o'j de la Lig'o aŭ konsil'i sen'parti'ec'o'n en la lern'o'libr'o'j pri histori'o, tuj aŭd'iĝ'is protest'o'j en la nom'o de la sankt'a naci'a suveren'ec'o. La nun'a UNESCO ĝu'as pli favor'a'n atmosfer'o'n, sed ankaŭ ne pov'as tro kuraĝ'i.
La ĝeneral'a kun'ven'o de la Lig'o de Naci'o'j ordon'is enket'o'n pri la rezultat'o'j de Esperant'o-kurs'o'j en lern'ej'o'j kaj voĉ'don'is oficial'ig'o'n de simpati'a raport'o la 21-an de septembr'o 1922. Ĝi konstat'is, ke “la potenc'o de lingv'o est'as grand'a fort'o kaj la Lig'o de Naci'o'j hav'as bon'a'j'n kaŭz'o'j'n por sekv'i kun special'a interes'o la progres'o'n de la Esperant'o-mov'ad'o, kiu pov'us iam hav'i grand'a'n influ'o'n por akcel'i la spirit'a'n unu'iĝ'o'n de la hom'ar'o, se ĝi'a dis'vast'iĝ'o ĝeneral'iĝ'us”.
En la sekv'int'a jar'o la kun'ven'o pet'is la Inter'ŝtat'a'n Telegraf'a'n Mond'unu'iĝ'o'n don'i al Esperant'o la stat'o'n de re'kon'at'a lingv'o por inter'naci'a'j rilat'o'j kun normal'a tarif'o. Post'e la Unu'iĝ'o decid'is tio'n per statut'a artikol'o.
La 10-an de decembr'o 1954 la ĝeneral'a kun'ven'o de UNESCO konstat'is oficial'e, ke “la rezultat'o'j ating'it'a'j per Esperant'o por inter'naci'a'j intelekt'a'j inter'ŝanĝ'o'j kaj por amik'iĝ'o de la popol'o'j kun'respond'as al la cel'o'j kaj ideal'o'j de UNESCO”, kaj komisi'is la Direktor'o'n kun'labor'i kun Universal'a Esperant'o'asoci'o sur la komun'a'j kamp'o'j.
Est'as cert'e, ke lingv'o, eĉ nur help'a kaj neŭtral'a, potenc'e favor'as unu'ec'o'n. Neni'u pov'as dub'i, ke la angl'a lingv'o far'iĝ'is element'o de kun'a kompren'o kaj kultur'a parenc'ec'o inter la naci'o'j de la Brit'a Ŝtat'ar'o, eĉ se kelk'a'j est'as ali'lingv'a'j. La komun'a uz'o de unu lingv'o ten'as ili'n pli solid'e lig'at'a'j ol ia nur'a tre mal'firm'a Statut'o de Westminster, kiu proklam'as ili'a'n plen'a'n suveren'ec'o'n kaj eĉ ili'a'n rajt'o'n eks'iĝ'i el la famili'o laŭ'vol'e, se ili'a parlament'o tio'n decid'us.
Tiu brit'a “Commonwealth” est'as ekzempl'o de lig'o, kies spirit'o super'as la “liter'o'n”, dum ĝust'e la mal'o montr'iĝ'is ĉe la Lig'o de Naci'o'j, kie mond'sent'o mank'is kaj la praktik'o vid'ebl'e mal'super'is la statut'o'n.
Sed neni'u el la grand'a'j naci'lingv'o'j pov'as kre'i komun'a'n hom'ar'a'n sent'o'n, ĉar ili ankoraŭ en'ten'as tro da unu'flank'a tradici'o. Nek la angl'a, nek la rus'a lingv'o'j est'as rigard'at'a'j ĉie kun egal'a simpati'o. Pozitiv'a sent'o ekzist'as intern'e de grup'o de naci'o'j influ'it'a'j de angl'a aŭ slav'a kultur'o'j, sed negativ'a sent'o kaj mal'fid'o ekzist'as ĉe la ceter'a grup'o. Nur neŭtral'a lingv'o kapabl'as evit'i tiu'n bar'o'n kaj unu'ig'i mond'sent'o'n super ĉiu'j land'lim'o'j.
Ke la hom'ar'o nepr'e bezon'as inter'ŝtat'a'n organiz'o'n por evit'i milit'o'n, tio'n pruv'as la fakt'o, ke post la mal'sukces'o de la unu'a prov'o (Lig'o de Naci'o'j) oni far'is du'a'n prov'o'n (Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j). Tiu du'a mond'organiz'o tamen hav'is, jam de la komenc'o, la sam'a'j'n mank'o'j'n, kiel la unu'a, kaj risk'as la sam'a'n danĝer'o'n. Neni'u bezon'as est'i profet'o por antaŭ'dir'i, ke ĝi dev'os ŝanĝ'i si'a'n statut'o'n por sukces'i, aŭ ke tri'a prov'o ĝi'n anstataŭ'os, se ĝi detru'iĝ'os kiel la unu'a.
Ĉu ĝi korekt'iĝ'os, ĉu ĝi ced'os lok'o'n al pli taŭg'a form'aĵ'o, la spert'o'j jam far'it'a'j ambaŭ'okaz'e util'os por konstru'i pli bon'e. Kompar'e kun la Lig'o la nov'a organiz'o, Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, hav'as unu tre grav'a'n avantaĝ'o'n: la part'o'pren'o'n de Uson'o kaj Sovetio, kio mank'is antaŭ'e. Uson'o neniam al'iĝ'is al la Lig'o, Sovetio ven'is mal'fru'e en ĝi'n kaj, mal'e, part'o'pren'is de la komenc'o en la kre'o de la nov'a mond'organiz'o.
Bedaŭr'ind'e baldaŭ kresk'is fort'a mal'fid'o inter la du plej grand'a'j membr'o-ŝtat'o'j, kaj tio nur akr'ig'is la situaci'o'n, jam negativ'a'n pro la sam'a'j erar'o'j ripet'it'a'j. Kiel la Lig'o, la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j ne est'as kun'ven'o elekt'it'a de la popol'o'j mem kun ekzekutiv'o reprezent'ant'a la tut'o'n: ĝi de'nov'e est'as kun'ven'o de reg'ist'ar'o'j kun konsil'ant'ar'o de naci'a'j potenc'o'j, reprezent'ant'a'j si'n mem apart'e, kaj ne la tut'o'n. La baz'o est'as divid'o, ne unu'ig'o. Pro tio la kun'sid'o'j ilustr'as rival'ec'o'n, ne pac'em'o'n.
Por kre'i ver'a'n konsil'ant'ar'o'n kapabl'a'n cert'ig'i la pac'o'n, la kun'ven'o dev'as elekt'i person'o'j'n, ne ŝtat'o'j'n, kaj tiu'j hom'o'j, simil'e kiel la juĝ'ist'o'j en Hag'o, dev'us de'pend'i ne de si'a'j naci'a'j reg'ist'ar'o'j, sed de la ĝeneral'a kun'ven'o kun unu klar'a task'o: mal'ebl'ig'i milit'o'n. Tio est'as tut'e ali'a afer'o ol defend'i la interes'o'n aŭ prestiĝ'o'n de tiu aŭ ali'a ŝtat'o.
Tia ekzekutiv'o pov'us est'i elekt'at'a kun'e de du ĉambr'o'j, se oni vol'as konserv'i i'o'n de la mal'nov'a sistem'o kaj ne ŝanĝ'i radikal'e ĉio'n: la ĝis'nun'a kun'ven'o de ŝtat'o'j kaj du'a kun'ven'o elekt'ot'a de la popol'o'j laŭ proporci'o de la loĝ'ant'o'j. En la unu'a ĉambr'o ĉiu'j ŝtat'o'j est'as egal'a'j, en la du'a la grand'a'j hav'us pli da deleg'it'o'j ol la mal'grand'a'j.
Tio est'as la sistem'o ekzist'ant'a inter la du ĉambr'o'j de la uson'a aŭ de la svis'a parlament'o. Tiu ĉi last'a elekt'as mem la sep hom'o'j'n de la centr'a aŭtoritat'o ekzekutiv'a: la federal'a'n konsil'ant'ar'o'n de ministr'o'j. Ili reprezent'as la tut'a'n popol'ar'o'n kaj ne apart'a'j'n ŝtat'o'j'n.
En ver'a federaci'o la centr'a aŭtoritat'o dev'as dispon'i pri propr'a polic'o por ten'i ord'o'n kaj ne almoz'pet'i ĝendarm'o'j'n de tiu aŭ ali'a membr'o'ŝtat'o ĉiu'foj'e, kiam ĝi dev'as ag'i por respekt'ig'i decid'o'n pri plebiscit'o, land'lim'o, k.t.p. Ĉiu observ'ant'o ja sci'as, ke la ĝendarm'o'j de apart'a ŝtat'o de'pend'as de ĝi'a reg'ist'ar'o kaj port'as ĝi'a'n kolor'o'n politik'a'n. Kompren'ebl'e, tio nask'as tuj suspekt'o'n ĉe ali'a'j naci'o'j.
Nur sen'parti'a polic'o sub aŭtoritat'o de sen'parti'a ekzekutiv'o pov'as evit'i tia'j'n suspekt'o'j'n kaj ne kaŭz'i mal'amik'a'j'n re'ag'o'j'n ĉe naci'o'j kun mal'sam'a'j politik'a'j tendenc'o'j. Ke tia'j suspekt'o'j kaj re'ag'o'j pov'as far'iĝ'i eg'e danĝer'a'j, tio'n pruv'is la kore'a milit'o, kaj sufiĉ'e klar'a'n lecion'o'n ĝi don'is al la tut'a mond'o. Se la danĝer'o est'as sent'ebl'a ĉe la suspekt'ant'o'j, ĝi est'as sam'e sent'ebl'a ĉe la suspekt'at'o. Kio est'us just'a laŭ sen'parti'a sistem'o, far'iĝ'as mal'just'a por ĉiu'j, eĉ la ofer'ant'o'j. Venen'o penetr'as la tut'a'n afer'o'n.
Simil'a'j okaz'o'j ilustr'as ankaŭ la delikat'a'n situaci'o'n de la mal'fort'a'j ŝtat'o'j rilat'e al la pli fort'a'j en la diskut'o'j ĉe Kun'ven'o aŭ Konsil'ant'ar'o. Prem'o aŭ tim'o mal'help'as liber'ec'o'n en diskut'o. Est'as danĝer'e kontraŭ'star'i la vol'o'n de potenc'a najbar'o aŭ de bezon'at'a protekt'ant'o. Neces'as voĉ'don'i kiel “satelit'o” aŭ kiel protekt'at'o.
Neŭtral'a mal'grand'a ŝtat'o, kiel Svis'land'o, ne pov'as risk'i simil'a'n danĝer'o'n. Pro tio ĝi neniam akcept'is sid'i en la Konsil'ant'ar'o de la Lig'o kaj ne vol'is al'iĝ'i al la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Mal'e, svis'a juĝ'ist'o pov'as liber'e sid'i en la Hag'a Tribunal'o sen ia respond'ec'o por si'a reg'ist'ar'o kaj por ĝi'a neŭtral'ec'o, Tie li voĉ'don'as kiel person'o spert'a, ne kiel ŝtat'deleg'it'o.
Neces'as insist'i pri tia'j diferenc'o'j, ĉar ili tuŝ'as ne nuanc'o'n, sed fundament'o'n. Protekt'i la civil'a'n pac'em'a'n loĝ'ant'ar'o'n de la mond'o kontraŭ milit'o'j kaj sam'temp'e ĝi'n defend'i kontraŭ invad'o'j de unu najbar'o ĉe ali'a, est'as afer'o ne real'ig'ebl'a sur baz'o de divid'o kaj de rival'a'j suveren'ec'o'j. La kre'o de alianc'o'j aŭ blok'o'j est'as ne'evit'ebl'a sekv'o de tia sistem'o, ĉar se mank'as unu super'a sen'parti'a protekt'o, la divers'a'j ŝtat'o'j em'as serĉ'i ali'a'n protekt'o'n, pli parti'a'n, mal'pli perfekt'a'n, laŭ si'a geografi'a situaci'o aŭ ideologi'a prefer'o. El tio rezult'as, ke unu danĝer'o anstataŭ'as ali'a'n, kaj la konfuz'o kresk'as.
Kio'n pruv'as la spert'o'j pozitiv'a'j de inter'ŝtat'a'j federaci'o'j, kiel la uson'a aŭ la svis'a, kaj la spert'o'j negativ'a'j de inter'ŝtat'a'j organiz'o'j, kiel la Lig'o de Naci'o'j? Ili pruv'as, ke unu'iĝ'o kun ver'a aŭtoritat'o kapabl'as cert'ig'i pac'o'n kaj prosper'o'n kondiĉ'e, ke la decid'a'n potenc'o'n en komun'a'j afer'o'j ten'u la centr'a'j organ'o'j, kaj ne la divers'a'j ŝtat'o'j. Sur tiu kamp'o ili dev'as rezign'i si'a'n absolut'a'n suveren'ec'o'n. Sen tio la organiz'o mal'sukces'as kaj tio'n montr'as ĝust'e la negativ'a Lig'a spert'o.
La centr'a'j organ'o'j dev'as rilat'i ne nur al la membr'o-ŝtat'o'j, sed ankaŭ rekt'e al ĉiu'j hom'o'j de ili'a'j popol'o'j. Dev'as ekzist'i du'obl'a civit'an'ec'o, unu apart'a kaj unu komun'a. Tial Kun'ven'o de ŝtat'deleg'it'o'j ne sufiĉ'as. Krom ĝi dev'as ekzist'i federaci'a parlament'o elekt'at'a de la tut'a loĝ'ant'ar'o kaj esprim'ant'a la ĝeneral'a'n popol'a'n dezir'o'n al pac'o kaj normal'a viv'o.
Sam'e kiel la uson'an'o'j aŭ svis'o'j elekt'as Ĉambr'o'n de Reprezent'ant'o'j aŭ Naci'a'n Konsil'ant'ar'o'n por sid'i apud la Senat'o aŭ Konsil'ant'ar'o de Ŝtat'o'j, tiel sam'e la hom'ar'an'o'j dev'os iam elekt'i mond'parlament'o'n por sid'i apud la ĝis'nun'a kun'ven'o de naci'a'j reg'ist'ar'o'j. Tia'manier'e la du princip'o'j est'os egal'e reprezent'at'a'j: unu'flank'e la naci'a'j interes'o'j kaj ali'flank'e la komun'a'j bezon'o'j.
Tiu'n sistem'o'n aplik'as ekzempl'e la hind'a federaci'o, kiu posed'as unu inter'ŝtat'a'n kaj unu popol'a'n tut'hind'a'n ĉambr'o'n. La du mond'ĉambr'o'j kun'e dev'os elekt'i la centr'a'n ekzekutiv'a'n aŭtoritat'o'n, kies an'o'j kaj estr'o neniel de'pend'os de naci'a reg'ist'ar'o, sed est'os respond'ec'a'j al la komun'a ĝeneral'a popol'ar'o.
En 1950 Tennessee, unu el la uson'a'j ŝtat'o'j, decid'is organiz'i popol'a'n voĉ'don'o'n por elekt'i tri mond'parlament'an'o'j'n, unu po milion'e, esperant'e, ke ali'a'j naci'o'j en la mond'o far'os sam'e. Ili ven'is al Ĝenevo por part'o'pren'i kongres'o'n cel'ant'a'n rekomend'i tio'n al la tut'a mond'o. De tiam en divers'a'j land'o'j oni propon'is leĝ'o'j'n por simil'a'j elekt'o'j, sed ili rest'is ankoraŭ nur'a'j projekt'o'j. En Londono en 1951 kaj 1952 kun'ven'is membr'o'j de plur'a'j naci'a'j parlament'o'j por dis'vast'ig'i la sam'a'n ide'o'n kaj ekzamen'i, kia'manier'e ĝi'n real'ig'i, ekzempl'e per ŝanĝ'o'j kaj al'don'o'j al la Statut'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Mal'rapid'e progres'as ide'o'j, eĉ se bezon'o'j urĝ'as.